Cymunedau - Gweithgareddau

Prif nodwedd cymdeithas i chwarelwr oedd y mudiadau gwirfoddol a fodolai, boed yn ddiwylliannol, yn wleidyddol, yn grefyddol neu chwaraeon. Honnodd un meddyg mai'r prif reswm dros iechyd symol chwarelwyr oedd eu bod yn rhuthro allan bob nos i ryw bwyllgor neu'i gilydd, cyfarfodydd yn y capel, ymarfer cor, peldroed, biliards, band, undeb y chwraelwyr, cymdeithasau cyfeillgar fel y Rechabiaid neu'r Odyddion neu gyfarfodydd gwleidyddol. O'r rhain i gyd, y capel oedd yn taflu ei gysgod ac yn llunio safonau 'derbyniol' yn y gymdeithas. Ac roedd pob capel fel cwch gwenyn, a hynny nid yn unig ar y Sul, ond hefyd yn ystod yr wythnos hefyd. Dyma'r cyfarfodydd a gynhelid yng nghapel enfawr, Jerusalem, Bethesda, ar drothwy'r Streic Fawr ym 1900.

Cynhaliwyd y cyfarfodydd yma oedd efo gwell ystafelloedd ac adnoddau na llawer o ysgolion y cyfnod!

Pan agorwyd Capel y Gerlan, Bethesda ym 1869 gwnaethpwyd cyfrifiaf crefyddol lleol.

Cymharol ychydig o dor cyfraith a ddigwyddai, a meddwdod oedd yn digwydd amlaf. Ac er fod cymdeithasau dirwest yn rym gweledol yn y gymdeithas, roedd digonedd o dafarnau ym mhrif strydoedd Bethesda a Jerusalem Ymleddid yn y stryd yn aml a digwyddai digon o botsio 'ar dir y lord'. Byddai achos o lofruddiaeth fel ag a ddigwyddodd ar y Manod ym Mlaenau Ffestiniog ym 1898 yn creu panig bron yn y gymdeithas. Y capeli eu hunain oedd yn disgyblu unrhyw gam ymddwyn rhywiol a ddigwyddai a hynny yn bur lym. Dyma'r cefndir cymdeithasol a welodd dwf derfysgoedd diwydiannol yn y diwydiant, yn enwedig o 1865 ymlaen.