Diwydiant

Hanes Chwarela

Defnyddiwyd llechi Cymreig gan y Rhufeiniaid. Toeau teiliau oedd i gaer Rufeinig Segontium yn wreiddiol ond ail osodwyd llechi yn eu lle yn ddiweddarach. A diddorol yw sylwi i lechi gael eu defnyddio mewn caer Rufeinig yng Nghaer Llugwy, rhwng Capel Curig a Dyffryn Conwy ddwy ganrif cyn adeiladu Segontium. Defnyddiwyd llechfaen fel lloriau wyth o dyrau castell Conwy rhwng 1283 a 1287. Yn wir, yn ystod Rhyfel Annibyniaeth Cymru, honnir i Edward I, brenin Lloegr, dreulio noson mewn ty yn Nrws y Coed oedd wedi ei doi efo llechi o chwarel y Cilgwyn. Ym 1317 symudwyd neuadd fawr Llywelyn II (Llywelyn ein Llyw Olaf) o Gonwy i Gastell Caernarfon a'i thoi efo llechi gan un 'Henry le Scaltiere.' Ym 1387, saith deg o flynyddoedd yn ddiweddarach, cyfieithodd John Trevisa, 'Polychronicon' cerdd Ranulf Higden;

Gwelwyd cryn dipyn o ail adeiladu dan oruchwyliaeth Edward, y Tywysog Du, ym 1358-1360, pan brynwyd 21,000 o gerrig to ar gyfer toi stablau mawr Castell Caer. Pan gyrhaeddodd Richard II yng Nghonwy, flwyddyn cyn Gwrthryfel Owain Glyndwr, nododd Ffrancwr o'r enw Chretien,

Daeth y llechi yma fwy na thebyg o chwareli Dolwyddelan neu Benmachno. Ceir tystiolaeth bellach o gywydd Iolo Goch (c1320-c1398) fod llechi wedi eu defnyddio i doi llys Owain Glyndwr yn Sycharth, plwyf Llansilin.

Yna, tua diwedd y bymthegfed ganrif, canodd Guto'r Glyn gywydd ar ran Syr Gruffudd ab Einion o Ddyffryn Clwyd.

Ganrif yn ddiweddarach cyfansoddodd Sion Tudur gywydd i ofyn am anrheg o lwyth o lechi gan Ddeon Bangor.

Sylwodd John Leland ar ei deithiau rhwng 1536 a 1539 fod tai Croesoswallt wedi eu coedio,  a'u toi efo llechi, ac yn Is Dulas, ar lan ddwyreiniol yr afon Dulas yn Sir Ddinbych, cloddiant gerrig llechi i doi eu tai. Defnyddiwyd llechi hefyd i doi yn Wrecsam yn ystod teyrnasiad Elisabeth I. Yn ystod cyfnod yr Esgob William Morgan, (cyfieithydd y Beibl i'r Gymraeg) yn Llanelwy, (1601-04) defnyddiwyd llechi i doi cangell y gadeirlan. Defnyddiwyd llechi o'r Penrhyn i doi mwy o'r adeilad ym 1682, ac yn ystod adnewyddiadau yn ystod y 1930'au, roedd cyflwr y llechi yma yn ddigon da i'w hail ddefnyddio ar goed newydd.Adeilad seciwlar, ond gyda chysylltiadau crefyddol oedd Plas y Gogarth, Llandudno. Esgob Bangor oedd ei berchennog ac fe'i towyd efo llechi yn y drydedd ganrif ar ddeg. Gwelwn felly ddarlun yn y gogledd o lechi yn cael eu defnyddio fwyfwy ar gyfer tai boneddwyr a chlerigwyr, ac erbyn 1675, roedd llechi ar gael o chwareli Glyn Ceiriog, gyda llongau yn cael eu defnyddio i'w cludo. Yn wir, erbyn oes y Tuduriaid, llechi oedd prif allforion yr ardal, oblegid hyd at y flwyddyn 1603 cyfeirir at allforio llechi o Aberogwen (Bangor) i Ddulyn a Carlingford yn Iwerddon, yn ogystal a'r Foryd, (Rhyl), Llanelwy a Chaer. Allforid llechi o Sir Benfro i arfordir de orllewin Iwerddon ac i Fryste. Yn ddigon diddorol hefyd, cyfeirir at fewnforio llechi o Antwerp i ail doi y Gyfnewidfa Frenhinol yn Llundain. Yn llawer diweddarach, diddorol yw nodi mai llechi Cymreig a ddefnyddiwyd i doi Palas Westminster yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, i baneli trydan llongau y Frenhines Mary a'r Frenhines Elizabeth, Cwmni Cunard yn y 1930'au, fel cwrs tamprwydd Eglwys Gadeiriol Guildford ym 1960 ac i ail doi Stryd Downing ym 1962-63.

Hyd tua 1750 chwareli bychain a bas yn cael eu gweithio gan bobl leol ar gyfer eu hangenion eu hunain neu i'w gwerthu oedd yn bodoli. Dyna fu'r drefn ers canrifoedd. Cofnodir i Gwilym ap Griffith o'r Penrhyn dalu 10d yr un i nifer o'i denantiaid am weithio 5,000 o lechi. Cofnodir hefyd am fwrdeisydd o Fiwmares gymeryd prydles ar ran o dir y Penrhyn ym 1544. Ar ei farwolaeth ym 1568-69 ym Mangor, roedd un William Spen o Ddinbych yn ddyledus i'w stad am 13,000 o lechi. A siarad yn gyffredinol, doedd y bonedd tirog yn cymeryd fawr o ddiddordeb yn yr ased werthfawr oedd ganddynt.