Diwydiant

Hanes Chwarela - Y Diwydiant yn Dirywio 

Ond yn dilyn dirwasgiad cyffredinol yn y fasnach adeiladu yn y 1880'au, syrthiodd yr alwad am lechi. Yn wir, effeithiodd y dirwasgiad ar safonau byw yn gyffredinol. Syrthiodd y prisiau ac aros yn isel hyd flynyddoedd y Rhyfel Mawr. Yn gysylltiedig â hyn roedd trafferthion diwydiannol yn torri allan. Cystadleuai chwareli am farchnadoedd yn ffyrnig eithafol. Gorfodwyd rhai o'r chwareli bychain i gau a chymerwyd eraill drosodd gan y rhai mawr. Ar ben hyn gosodwyd trethi ar lechi tramor gan wledydd fel Ffrainc, yr Almaen a'r Swistir, a chafodd hyn effaith andwyol ar economi y Blaenau. Allforiwyd 39,000 tunnell o lechi i'r Almaen o Borthmadog ym 1894, allforiwyd 21,000 tunnell ym 1901 a dim ond 11,000 ym 1910. Rhwng 1889 a 1918 syrthiodd y cyfansymiau llechi a allforid yn flynyddol o 79,912 i 1,592 tunnell.

Cadwodd y farchnad gartref yn well fodd bynnag gan fod nifer o ddinasoedd a threfi mawrion yn yr Alban a Lloegr yn gweithredu polisïau clirio slymiau yn y 1890'au. Ond dirywiodd yr allforion i Iwerddon yn sylweddol yn dilyn yr Ymgyrch dros Ymreolaeth o 1893 ymlaen. Cymhlethwyd y sefyllfa hefyd gan fewnforion o chwareli rhad i'r Alban, Lloegr a hyd yn oed Gymru o wledydd fel yr Iseldiroedd, Twrci, Canada, Norwy, Portiwgal, Gwlad Belg, Ffrainc a'r Unol Daleithiau.

Clec arall annisgwyl i'r diwydiant oedd penderfyniad Bwrdd Addysg Lloegr i argymell peidio defnyddio llechi ysgrifennu mewn ysgolion.

Erbyn 1906-08 roedd llechi yn casglu ar y ceiau ym mhorthladdoedd Caernarfon, Porthmadog a'r  Felinheli, a gyrwyd mwy a mwy o chwarelwyr a'u teuluoedd i ddyled. Cauwyd llawer o'r chwareli yn ystod y Rhyfel Mawr tra'r aeth eraill ar wythnos dri niwrnod. Cynyddodd diweithdra ac ym 1917, cyhoeddwyd nad oedd y diwydiant llechi yn ddiwydiant angenrheidiol.

Rhyfel, Dirwasgiad a Rhyfel Arall

Yn dilyn yr heddwch, mawr fu'r galw am gartrefi teilwng i'r arwyr drigo ynddynt.

Yn y diwydiant llechi gwelwyd cynydd yn y duedd tuag at gyfuniadu. Syrthiodd gwerth cyfrandaliadau yn isel hyd yn oed cyn 1914 a daliodd llawer o chwareli i redeg ar golled yn y 1920'au a 1930'au. Daeth teiliau toi rhad yn boblogaidd iawn wedi 1924, a phan ddefnyddid llechi o gwbl defnyddid rhai tramor o ansawdd eilradd yn aml. Gwelwyd adeiladu sylweddol yn ystod y 1930'au ond ni fu cynnydd cyfatebol yn y cynhyrchiant o lechi.. Cynhyrchodd chwareli'r gogledd 364,000 tunnell o lechi ym 1912, ac ond 271,000 ym 1935. Amcangyfrifwyd fod 1,2000,000 tunnell o deils toi wedi eu cynhyrchu ym 1935 yn unig.

Torrodd rhyfel allan drachefn ym 1939 a daethpwyd a rheolau newydd llym parthed adeiladu. Erbyn 1940, roedd tua 4,600 wedi gadael y diwydiant, a thua'u hanner wedi ymuno efo'r lluoedd arfog. Gwir fod bomio dinasoedd a threfi yn creu galw mawr am lechi i gwblhau atgyweiriadau, ond gyda llafur yn brin ac ond ychydig o lechi y gellid eu defnyddio ar gael yn rhwydd methwyd a chyflawni'r farchnad. Gwaethygwyd y sefyllfa hefyd gan fod nifer y prentisiaid wedi gostwng o 735 ym 1939 i 143 ym 1946. Gorfodwyd nifer o chwareli i gau am byth.

Adlewyrchir cyflymder y dirywiad gan nifer y chwarelwyr oedd yn y diwydiant yn gyffredinol. Ym 1939 rhifent 7,589. Ni rifent ond 3,520 erbyn 1945 ac erbyn 1972, roedd y nifer yn llai na 1,000. Dechreuwyd gweithio wythnos bum niwrnod am y tro cyntaf yn y diwydiant ym 1947 gydag oriau gwaith o 7.00yb hyd 5yh. Cyflwynwyd wythnos ddeugain awr yn y Penrhyn hefyd.. Ac er y gorchymyn fod yr holl lechi a gynhyrchid i fynd i atgyweirio adeiladau a ddifrodwyd yn y rhyfel, roedd prinder mawr o greigwyr a chwarelwyr yn llesteirio gweithredu'r polisi. Canlyniad uniongyrchol arall oedd fod cyfartaledd oedran y gweithwyr yn codi. Ystyriwyd cenedlaetholi'r diwydiant ym 1949 a thanseiliodd hyn hyder nifer o'r perchnogion. Ond y broblem fwyaf o'r cwbl oedd fod prisiau llechi mor ddrud mewn cymhariaeth a phrisiau asbestos neu deiliau clai a choncrit. Fe ostyngodd y mewnforion o lechi toi eilradd o dramor hyd yn oed. Cafwyd peiriannau modern i mewn ond ni allai dim rwystro'r dirywiad.

Gwariwyd symiau mawr i geisio agor chwarel newydd yn y Marchlyn, Llanberis, ond heb lwyddiant.