(O edrych yn frysiog dros lyfrau cownt Plasty Glynllifon am 1893, roedd costau rhedeg y ty yn unig yn £24,000!)

Cyflogau

Tynnid taliadau o gyflogau'r chwarelwyr fel 8d (3½c) yr wythnos am bowdwr du, ffiws (a chanhwyllau lle cloddid dan ddaear. Ffurfiwyd Clybiau Lles yn y Penrhyn mor gynnar a 1781 a chafodd ei ail sefydlu ym 1825. O dalu 7d (3c) y mis gallai chwarelwr hawlio tâl salwch neu ddamwain. Perchennog y chwarel fyddai'n apwyntio'r doctor chwarel tra gweinyddid y Clwb gan y rheolwr neu'r asiant.

Oherwydd safle ynysig llawer o'r chwareli byddai'r perchnogion yn aml yn darparu cyflenwadau o rawn i'w chwarelwyr, a gwbeid hyn yn aml ar golled yn Ninorwig a'r Penrhyn. Ar y llaw arall, roedd rhai chwareli fel Chwarel y Cilgwyn yn gwasgu'r system dryc i'w heithaf ar y chwarelwyr. Ym 1823 gwariwyd £13-1-10 ar brynu grawn i'r chwarelwyr, a thynnu'r gost o'u cyflogau. Roedd hi'n system oedd yn gwbl agored i gael ei cham-drin, ond roedd gweithrediadau perchnogion y Cilgwyn yn y cyfnod yma ddim yn nodweddiadol o'r hyn a ddigwyddai yn niwydiant llechi'r gogledd, o'i gymharu a beth oedd yn digwydd yn y diwydiant copr ar Fynydd Parys. Cyflog chwarelwr ar gyfartaledd ym 1845 oedd 15/-(75c) yr wythnos a gwelid llawer efo'u teuluoedd yn ymfudo am yr America o Gaernarfon a neu Borthaethwy. Cynyddodd y galw am lechi yn sylweddol yn ystod y cyfnod 1856-70. Erbyn 1860 4/3 (21c) y dydd fyddai cyflog chwarelwr, ond erbyn 1870 gallai fod cyn gymaint a 5/6 (27½c) y dydd.

Ar y llaw arall prin y gellid honni fod safon byw chwarelwr a'i deulu ym 1873 yn uchel iawn, sobor yw'r unig ansoddair i'w ddisgrifio. Amcangyfrifwyd cyllideb fisol i chwarelwr, ei briod a'u pum plentyn fel hyn:

Honnid mai dyma'r isafswm y gallai teulu o'r maint yma fyw yn dderbyniol arno, ond roedd llawer iawn iawn o chwarelwyr a'u teuluoedd yn gorfod bodoli ar lai na £3.00 y mis. Mae'n wir y gallai gweithiwr eithriadol ennill tua £4.20 y mis ym 1865, ond roedd y cyflog ar gyfartaledd wedi codi i tua £6.00 y mis erbyn 1888. Pa ryfedd fod pwysau rheidrwydd ar fechgyn i adael yr ysgol gynted ag y gallent a mynd i'r chwarel i weithio. Roedd ei gyflog yn hanfodol!

Mewn arolwg a wnaed i'r nifer uchel oedd yn marw o'r diciâu mewn rhannau o ogledd Cymru ym 1933, darganfuwyd bod safon lluniaeth plant Meirionnydd yn isel iawn o hyd ac heb ddatblygu fawr ddim mewn hanner can mlynedd a mwy. Gweler y manylion isod am feibion chwarelwyr:

Dillad Gwaith

A beth am wisg y chwarelwr? Trowsus melfaréd, (ffustian gwynion) esgidiau hoelion mawr a chap fflat oedd gwisg nodweddiadol chwarelwr yr ugeinfed ganrif. Ond yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ei wisg arferol fyddai siaced o ffustian gwyn efo fest wlanen, dew, crys gwlanen wedi ei leinio a thrywsus gwlanen gyda'r defnydd yn ddwbwl am ei ganol. Gwisgai felt gwlanen neu ledr, het galed am ei ben a chariai ymbarél.

Iechyd a marwolaeth

Gwael oedd ei iechyd, a dioddefai yn aml oddi wrth stwmp ar y stumog, torgest, clwy'r marchogion ac anhwylderau'r ysgyfaint fel silicosis neu'r diciâu. Digwyddai damweiniau yn aml, ond ddim mor aml ag yn y diwydiant glo.

Amrwd oedd Cymorth Cyntaf, nid oedd cymorth meddygol wrth ymyl, tra yn y mwyafrif o'r chwareli, elor oedd yr unig ambiwlans. Fodd bynnag, yr oedd y chwareli mwyaf fel Penrhyn, Dinorwig, Llechwedd a'r Oakeley wedi agor eu hysbytai eu hunain. Perthynai ysbyty'r Penrhyn i'r 1840'au, ysbyty'r Oakeley i 1848 ac ysbyty Dinorwig i 1876, er nad apwyntiwyd meddyg iddi hyd 1883. Yn wir mae lle i Ysbyty Chwarel y Penrhyn yn hanes meddygaeth. Defnyddiwyd ether fel modd i ladd poen yn llwyddiannus am y tro cyntaf yn yr Unol Daleithiau ym 1846. O fewn blwyddyn bron i'r diwrnod, ac o fewn pedwar mis iddo gael ei ddefnyddio yn Ewrop am y tro cyntaf, roedd anaesthetig yn cael ei ddefnyddio yma pan fu rhaid torri coes chwarelwr i ffwrdd.

Isel oedd oedran marwolaeth ar gyfartaledd yn y chwareli. Y sied lifio oedd safle mwyaf llychlyd chwarel, a chyfartaledd oedran marwolaeth gweithwyr yno ym Mlaenau Ffestiniog ym 1893 oedd 47.9 mlynedd. Ond i yrwyr periannau nad oeddynt mewn awyrgylch lychlyd iawn roedd yn 60.3. Ar y llaw arall, 45.3 oedd cyfartaledd oedran marw labrwr ac ni allai gweithwyr tan ddaear ond disgwyl am fywyd ar gyfartaledd o 48.1 blwyddyn.

Roedd y chwarelwyr yn gwybod yn iawn fod y llwch yn eu lladd, yn union fel rhai o'r meddygon. Ar y llawr arall daliai meddyg ysbyty Chwarel Dinorwig o 1893-1914, R.H. Mills Roberts (1862-1935) fod y gwaith yn iachusol dros ben, ac nad oedd digon o lwch yn Ninorwig i beri afiechyd i neb. Dywedai hyn er ei fod yn gwybod yn iawn mai'r gwrthwyneb oedd yn wir. Ond aeth J. Bradley Hughes, meddyg Ysbyty Chwarel y Penrhyn ers 1918, mor bell a chyhoeddi ym 1922.

Yn wahanol i weithwyr y diwydiant glo, ni chafodd chwarelwyr y gogledd unrhyw iawndal am eu dioddefaint gan lywodraeth Llundain hyd fis Mai, 1979, ar drothwy etholiad cyffredinol. Daeth yn rhy hwyr i'r mwyafrif!