Diwydiant - Cymru a'r Diwydiant Llechi Gogledd Amerig 

Er gwaethaf y ffaith fod llechfaen i'w ddarganfod mewn llawer o ardaloedd yn yr Unol Daleithiau, taleithiau'r dwyrain oedd y prif gynhyrchwyr - Maine, Efrog Newydd, Vermont, Pennsylfania, Maryland a Virginia. Erbyn heddiw, fodd bynnag, cyfyngir cynhyrchu llechi i Vermont a Phennsylfania. Dioddefodd diwydiant llechi Gogledd America yr un dynged a'r diwydiant yng Nghymru.

Cloddid llechi yn nhaleithiau Quebec a Newfoundland yng Nghanada hefyd.

Ymfudo cynnar - y 18fed ganrif.

Ymddengys mai chwareli hynaf yr Unol Daleithiau yw chwareli Peach Bottom ar y ffin rhwng Maryland a Phennsylfania. Dau Gymro, William a James Reese ddechreuodd gloddio yma ym 1734. Ond anodd iawn yw darganfod unrhyw gyfeiriadau cynnar eraill am y diwydiant. Wedi Arddangosfa Fawr Llundain 1851, ystyrrid llechi Peach Bottom fel rhai goreuon y byd gan lawer.

Ymfudo - 19fed ganrif.

Yn dilyn terfyn y Rhyfeloedd Napoleonig fe gynyddodd masnachu dros yr Iwerydd. Aeth tair llong fawr yn cario llechi i Ogledd America ym 1817, dwy o'r Felinheli a'r llall o Borth Penrhyn, heb anghofio y naw a hwyliodd o Gaernarfon hefyd. Defnyddid llechi fel balast yn aml ar y mordeithiau hyn. Yn ystod y degawd dilynol hwyliai llongau o Borthmadog a Phwllheli am yr Unol Daleithiau hefyd.

Ond trodd yr ymfudo yn genllif yn y 1840'au ac amcangyfrifir fod 1,352 o bobl wedi gadael ardaloedd Bethesda a Llanberis rhwng 1845 a 1851 am dalaith Vermont.

Rhaid cofio hefyd i ymfudwyr Cymreig ddatblygu'r diwydiant mewn nifer o daleithiau Lloegr Newydd. Cynhyrchid llechi yn Virginia cyn 1851 er na welwyd y datblygiad mawr hyd ddiwedd y Rhyfel Cartref (1861-65), a phan ddaeth chwarelwyr yno o Vermont. Erbyn 1881 cyflogid 100 o weithwyr, bron i gyd yn Gymry mewn un chwarel yn unig yn 'Arvonia.' Agorwyd rheilffordd i'r ardal ym 1885, ffactor arall a gyfranodd i ddatblygiad y diwydiant gan gyrraedd ei binacl rhwng 1900 a 1910. Derbyniodd y llechfaen yma fedal aur yn Arddangosfa Philadelphia, 1876 ac yn Ffair Fawr y Byd, Chicago, 1893.

Dechreuodd y datblygiad Cymreig yn Nhalaith Georgia hefyd erbyn y 1850'au cynnar. Ugain mlynedd yn ddiweddarach digwyddodd William Griffith Jones, genedigol o Fethesda, daro ar lechfaen wrth farchogaeth. Ni freuddwydiodd y byddai'n darganfod rhan o welyau enfawr Llechfaen Monson. Sylwodd ar ansawdd y garreg yn syth.  Prynodd y tir gan dafarnwr a chychwyn ei Chwarel Eureka o fewn dyddiau. Erbyn 1885 cyhoeddid papur newydd The Monson Slate ym Mangor, Maine.

Cymerodd tref arall o'r enw Bangor yn nhalaith Pennsylfania ei henw o'r Old Bangor Quarry a agorwyd gan Robert Morris Jones, mewnfudwr o Fethesda. Rhwng 1870 a 1917 cynhyrchid llechi o'r Snowdon Quarry, sydd unwaith eto yn dangos y cysylltiadau Cymreig.

Talaith Vermont

Dywediad cyffredin yn yr Unol Daleithiau oedd: 'lle bynnag mae Cymry, mae capel.'

Sefydlwyd yr ysgol Sul Gymraeg gyntaf yn Vermont erbyn 1850. Yna daeth y capeli, cyfarfodydd pregethu, ac erbyn 1858 (blwyddyn sefydlu Y Cenhadwr Americanaidd), yr Eisteddfod.Sefydlwyd papurau newydd Cymraeg hefyd gan gychwyn efo'r Drych yn Efrog Newydd ym 1851, Baner America yn Scranton ym 1868, Y Wasg ym Mhittsburgh ym 1871 a'r Columbia yn Chicago ym 1888.

Erbyn y 1860'au roedd gwasg T.J. Griffiths yn Utica yn argraffu llyfrau Cymraeg. Yn wir, doedd y cefnfor yn amharu dim ar gysylltiadau argraffu. Ysgrifennodd Thomas Levi, Aberystwyth fywgraffiad o'r Parch. Howell Powell, Efrog Newydd. Argraffwyd y llyfr yn Llundain a'i gyhoeddi gan feibion Powell o 204, East 16th Street, Efrog Newydd.

Erbyn 1868 gwelid prif artistiaid cynherdd Cymru, fel Lewis William Lewis, (1831-1901), Llew Llwyfo yn dod drosodd i gadw cyngherddau yn yr ardaloedd Cymreig. Roedd yn Fair Haven ym 1868 lle cyfarfu efo un o'i hen gyfeillion, John Owen o Lanberis Glanmarchlyn. Bum mlynedd yn ddiweddarach roedd y prima donna fawr Gymreig, Edith Wynne, (1841-97) yn performio yn ninas Boston. Cryfhawyd y cysylltiadau efo'r hen wlad gydag ymweliadau corau. Yn dilyn eu buddugoliaeth yn Eisteddfod Ffair y Byd, Chicago, 1893, dychwelodd y Côr Merched Brenhinol Cymreig drosodd ym 1895. Ac er iddynt ddod yn ail i Gôr Meibion y Rhondda yn yr un eisteddfod, cadwodd Côr Meibion y Penrhyn nifer o gyngherddau cyn hwylio gartref. Yna, rhwng 1909 a 1914 daeth Côr Meibion Brenhinol y Moelwyn drosodd dair gwaith gan ymweld â Granville a Fair Haven. Ac yn union fel ag yn yr ardaloedd llechi draw yng Nghymru, roedd traddodiad y bandiau pres eisioes wedi ei sefydlu gyda band yn Fair Haven ym 1868 fel ag y canodd Rowland Walter (m. 1884) Ionoron Glan Dwyryd y bardd cyntaf o froydd llechi'r Unol Daleithiau i gyhoeddi ei waith, iddo.

Ddim yn aruchel, ond....

Yn ddiwylliannol, gellir dadlau fod pinacl y gweithgareddau wedi cyrraedd Vermont rhwng 1870 a 1914. Gyda bri mawr ar yr eisteddfod cystadleuai corau West Pawlet a Poultney yn ffyrnig am fuddugoliaeth bob tro. Yn wir, erbyn 1884 roedd mynd mawr ar Undeb Corawl ac ar Gôr Meibion Fair Haven hefyd.

Daeth yr eisteddfod yn ddigwyddiad mor bwysig nes i un siopwr o Granville, G. Parker ddechrau gwerthu sigar 5 sent o'r enw The Eisteddfod. O gofio fod tyrfa o rhwng 2,500 a 3,000 yn eisteddfod Granville ym 1907 ni allai'r fenter fethu. Yn wir yn union fel ag yng Nghymru cynhelid cystadleuthau hollti llechi yn yr eisteddfodau hefyd.

Erbyn 1914 roedd clybiau drama Cymraeg yn ffynnu.

Rhai o bendefigion Cymreig y chwareli llechi oedd:

William Rowland Williams (1821-83)

Yn enedigol o Gaernarfon fe ymfudodd i Vermont ym 1842. Afraid dweud mai hawdd oedd darganfod llechfaen yn ardaloedd Castleton, Poultney a Fair Haven, y gamp oedd darganfod y garreg orau. Ymddengys fod y ddawn yma gan W.R. Williams cyn belled ag yr oedd carreg Rutland County yn bod beth bynnag. Mor gynnar a 1850 roedd ei frawd John Rowland, a'u cyfaill John Humphrey eisioes wedi agor chwarel yno. Ym 1866 agorodd W.R. Williams Green Mountain Quarry i'r de o Poultney ar dir Aaron Lewis.

Ymfudo o'r Bala i Fair Haven yn wreiddiol a wnaeth John Humphrey. Gadawodd Vermont am chwareli Virginia ym 1870 a dychwelyd ymhen tua naw mlynedd i ddod yn rheolwr cyffredinol Cwmni'r Great Western Slate.

Hugh Griffith Hughes (1844-84) 'Brenin Llechfaen Vermont.'

Ychydig a wyddom am ei fywyd cynnar, dim ond iddo ddod i'r Unol Daleithiau ym 1863, a phrynu'r Hooker Quarry gan Daniel ac S.E. Hooker yn y 1870'au. Agorodd yr Eureka Quarry yn ddiweddarach. Lladdwyd ef mewn cwymp yn y chwarel ym 1884.

Thomas Edwards (1829-97)

Wedi ei eni yn Llangollen, ardal o chwareli bychain, erbyn 1857 roedd wedi agor yr Eagle Quarry yn ogystal a chwarel arall i deulu'r Hooker, Poultney. Prynodd fferm yn Ne Poultney ym 1873 lle'r oedd llechfaen rhagorol. Erbyn 1884 roedd yn ddigon cyfoethog i dreulio'r gaeafau yn Florida. Er nad oedd ganddo fawr o grap ar Saesneg, prifiodd ei fusnes a gadawodd stad gwerth $25,000 ar ei ôl.

William Griffith (1832-1914?)

Yn enedigol o Dregarth, un ffaith unigryw amdano yw iddo dderbyn peth addysg yng Nghymru, a hynny yn Ysgol Caerllwyngrydd ac yna ym Mhenygroes dan Edward Richard. Gweithiai yn Chwarel y Penrhyn erbyn 1849 ac ymfudodd i'r Unol Daleithiau yn ystod y 1850'au. Ymunodd efo cwmni Eleazar Roberts, y Penrhyn Slate Company ym Middle Granville ym 1860. Ym 1884 roedd gan y cwmni yma bum chwarel yn gweithio.

Dychwelodd i Fethesda i briodi Catherine Williams, Ty'n y maes ym 1865 a dod a'i wraig yn ôl i Middle Granville. Symudasant i Poultney ym 1870 ac aeth i bartneriaeth efo Cymro arall, William Nathaniel efo dau gyfaill, ac agor chwarel ym maes y llechen forlas ar fferm Asa J. Rogers. Manteisiodd ar y trafferthion yn Chwarel y Penrhyn yn ôl yng Nghymru ym 1874 a lledu ei farchnadoedd. Erbyn 1881 amcangyfrifid ei fod yn gwerthu gwerth $250,000 yn flynyddol

Ond cafodd broblemau efo'i weithwyr â arweiniodd i dair streic - 1860, 1894 a 1898 oherwydd gostyngiadau mewn cyflogau.

Roedd ganddo ddiddordeb mewn barddoniaeth, ac wedi derbyn yr enw barddol Gwilym Caledffrwd mewn eisteddfod yn Llanfachraeth, Môn, ym 1855. Roedd ganddo amser hefyd i arwain nifer o gorau. Dan ei arweiniad bu Côr Granville yn canu yn Jiwbili Heddwch Dinas Boston, 1869 a Gwyl Gerdd Boston dair mlynedd yn ddiweddarach. Cyhoeddodd gylchgrawn Y Canigydd Cymreig. Cyfansoddodd nifer o anthemau a beirniadu mewn nifer o eisteddfodau.

Hugh William Hughes (1836-1890.)

Fe'i ganwyd ef ym mhentref bychan Nazareth ger Llanllyfni ac ymfudo i'r Unol Daleithiau yn y 1850'au efo dim ond $3.00 i'w enw. Rhwng 1859 a 1863 bu'n gweithio yng ngweithfeydd plwm Dodgeville, Wisconsin, y gweithfeydd copr ger Llyn Superior a chwareli llechi Fair Haven. Symudodd oddi yno i dalaith Georgia a gorfodwyd ef i ddianc oddi yno heb sentan i'w enw ym 1863 neu gael ei orfodi i ymuno â Byddin y De.

Erbyn 1866, roedd ei fil cyflog misol i'w weithwyr yn $13,000 a'i werthiant misol o lechi yn $200,000. Ym 1884 roedd yn berchen ar bedair chwarel.  Prynodd un o gartrefi crandiaf Granville ym 1888 am $10,000. Talai ymweliad â phob un o'i chwareli bob dydd mewn coits a phedwari.

Wrth i'w iechyd dorri dechreuodd dreulio cyfnodau hirion yng Nholorado a Bermuda ym 1889. Bu farw o'r diciâu ym 1890 gan adael eiddo gwerth $500,000.

Ddim yn ddrwg i ddyn na fedrai ddarllen nac ysgrifennu yr un gair ond am ei enw!

William Hugh Hughes (ei fab) 1864-1903.

Gwelodd ef gynnyrch llechi Vermont yn cynyddu yn ddirfawr yn ystod Streic Fawr y penrhyn ym 1900-03. Yn ddyn llawn o'r byd fe'i etholwyd yn Faer Granville, ac yn aelod o Cynulliad Efrog Newydd ym 1901 i 1902 yn ogystal a gweithredu fel cyfarwyddwr dau fanc yng Ngranville.

Ac yna, yng nghanol yr holl lewyrch masnachol yn y chwareli fe'i cyhoeddwyd yn fethdalwr gyda dyledion o $337,763 ac asedau o ddim ond $252,425. Ychydig cyn ei ail ethol i'r cynulliad ym 1903 fe grogodd ei hun.

Roedd ei garedigrwydd i bawb yn chwedl a daeth rhwng 3,000 a 4,000 o alarwyr i dalu'r deyrnged olaf iddo. Ar ôl ei farwolaeth darganfuwyd na wnaeth erioed gadw cyfrifon o'i holl fusnesau

Gwir i eraill fel Benjamin Williams o Fair Haven a Middle Granville a'i fab o'r un enw (a ddaeth yn Ddirprwy Lywodraethwr Virginia) wneud bywyd cyfforddus i'w teuluoedd.

Ond cyrhaeddodd y mwyafrif Vermont fel chwarelwyr cyffredin a gorffen eu bywydau yno yr un fath.

Y dirywiad

Blynyddoedd llewyrchus olaf y Diwydiant Llechi yn Vermont oedd 1908-10. Gwelwyd mwy a mwy o ddefnyddiau toi rhad yn llifo i'r farchnad wedyn. Erbyn 1918 gweithiai llawer o'r chwarelwyr oriau byrion. Llifodd gweithwyr allan o'r diwydiant fel canlyniad i Ryfel 1917-18. Ychydig iawn a ddychwelodd a bu'r ffaith yma yn hoelen ychwanegol yn nirywiad a marwolaeth y diwylliant Cymraeg.

Nychodd yr eisteddfod a chauodd y capeli o un i un. Eto daliodd Côr Meibion Poultney i ganu ymlaen hyd y 1950'au.