Diwydiant - Ardaloedd Llechi y Tu Allan i Gymru 

Diwydiant Llechi'r Alban.

Ym 1913 cynhyrchid llechi yn ardaloedd Caithness, Aberdeen, Perth, Argyll a Dumbarton yn yr Alban.

O ran ei fecaneiddio ni ddaeth diwydiant llechi'r Alban yn agos i ddiwydiant Cymru. Arhosodd dulliau cynhyrchu'r Alban yn llawer mwy sylfaenol. Er mwyn torri i lawr ar y gwastraff cynhyrchid ystod amrywiol o lechi yn ôl eu maint. Nodwedd o ddulliau toi yr Alban felly oedd defnyddio llechi llai a llai fel y deuir at grib y to.  Gallai'r llechi amrywio yn eu trwch hefyd o 6mm i 15mm.

Arferid nodi pob 1000fed llechen a gynhyrchid mewn rhai chwareli gyda stamp y chwarel. Roedd hon yn nodwedd unigryw i'r diwydiant Albanaidd.

Gwerthid y llechi yn ôl yr hen draddodiad yn rhai chwareli, sef wrth y dunnell yn hytrach na fesul nifer.

Ymddengys bod y diwydiant yn yr Alban yn dyddio'n  ôl i'r cyfnod Rhufeinig.  Yn ddiweddarach, ac erbyn 1600'au cynhyrchid llechi ar raddfa ehangach, megis yn chwarel Craiglea ger Perth, o Aberfoyle, o Birnam ac hefyd o Ynysoedd y Llechi.

Ynys Easdale

Gorwedd Ynysoedd y Llechi (neu Ynysoedd Argyll) yng Nghulfor Lorn, ychydig filltiroedd i'r de o Oban. Easdale yw un o'r ynysoedd lleiaf, ond a ddaeth yn ganolfan i un o ddiwydiannau mwyaf yr Alban yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

O'r cyfnodau cynharaf ymddengys fod llechi wedi eu cymryd o arfordir Easdale i doi, i lunio cerrig aelwyd a cherrig beddau. Yn wir, mae'n ddigon posibl i'r Llychlynwyr eu defnyddio. Ond mae'r cofnod cynharaf a phendant yn dyddio'n ôl i 1574.

Gyda threigl amser datblygodd y dechneg o hollti llechi ac fe'u defnyddiwyd i doi adeiladau Albanaidd pwysig fel Castell Stalker, ger Appin (1631), Castell Armaddy yn Lorn (1676), Castell Cawdor yn Swydd Inverness a Chadeirlan Glasgow.

Oherwydd y cysylltiadau gyda thalaith Nova Scotia nid yw'n syndod gweld nifer o adeiladau cyhoeddus mwyaf dwyrain Canada yn gwisgo llechi Easdale.

Problem oesol i chwareli Easdale oedd dwr y môr, ac fel y cloddidd fwyfwy ar yr arfordir daeth yn sialens i gadw'r chwareli yn sych ar lanw isel hyd yn oed. Codwyd muriau a lluniwyd sianelau i gadw'r gweithfeydd yn sych am ychydig oriau yn ddyddiol. Ond gyda'r gweithfeydd yn datblygu o hyd bu rhaid codi morfuriau i gadw'r dyfroedd allan yn barhaol. Pwrcaswyd peiriant atmosfferig i bwmpio'r dwr allan yn y 1780'au a chodwyd melin wynt i weithio pympiau ym 1800. Ond ar ôl storm fawr Tachwedd 23ain, 1881 dinistriwyd y morfuriau a gorfodwyd llawer o'r chwareli i gau am byth. Llwyddwyd i ail agor rhai a chodwyd morfuriau newydd o goncrit atgyfnerthol. Cauodd y chwarel olaf ym 1911 er fod peth gwaith yn dal ymlaen i gynhyrchu llechi ar gyfer cofebau a chrefftau.

Diwydiant Chwareli Lloegr.

Ym 1913 fe gynhyrchid llechi yn swyddi Cumberland, Westmoreland, Caerhirfryn, Gwlad yr Haf a Dyfnaint.

Westmorland a Cumberland

Yma eto, gellir olrhain y diwydiant llechi yn ôl i'r 1600'au pan wneid dim ond cloddio llechi oedd ar y brig. Erbyn y 1750'au roedd cryn ddatblygiad ar droed a defnyddiwyd y llechi ar gyfer toi Castell Cockermouth er engrhaifft. Ond dechreuodd pethau droi o ddifrif gyda Sam Wright a ddatblygodd y cloddfeydd agored yn ogystal a chloddio dan y ddaear ym 1833.

Dechreuwyd llifio'r slabiau am y tro cyntaf ym 1856 a naddu'r llechi gyda pheiriant yn hytrach na chyllell yn ystod y 1890'au. Enillodd y cwmni Fedal  Aur yn Arddangosfa Manceinion ym 1896 am ansawdd eu cynnyrch. Yn wir, erbyn 1910 fe honnid bod llechen Buttermere yn rhagori ar y llechen Gymreig. Fe'i defnyddiwyd yn helaeth yn ninasoedd mawrion Lloegr ac allforiwyd tunnelli ohoni hefyd i Dde Affrica a Seland Newydd.

Crewyd y 'Buttermere Green Slate Company' ym 1879 a chychwyn llunio inclens i gario'r llechi o'r chwarel yn hytrach na defnyddio slediau neu geffylau. Datblygodd 'The Hause' yn brif ganolfan erbyn 1892 a lluniwyd ffyrdd, ffyrdd haearn, blondins (1928) ac inclenau y tu mewn i'r mynydd yn y 1930'au.

Pentref Honister oedd cartref y chwarelwyr ar y pen wythnosau yn unig, gan mae eu harferiad oedd byw dan ddaear yn y chwarel yn ystod yr wythnos waith. Codwyd barics iddynt yn 'The Hause' ddechrau'r ugeinfed ganrif a rhai tai gweithwyr yn 'Borrowdale' hefyd.

Diddorol yw sylwi, yn groes i'r diwydiant ym Mlaenau Ffestiniog, nad oedd trydan ar gyfyl y cloddfeydd hyn ym 1910, a cholomenod a ddefnydid ganddynt i gysylltu'r chwareli efo'r brif swyddfa yn Keswick. (Defnyddid teleffon yn y Penrhyn ym 1900.)

Holltwyd y llechi mewn gwaliau cerrig ar y mynydd hyd nes adeiladu'r ffatri yn 'The Hause' yn y 1920'au.

Cynhyrchid tri math o lechen, y 'light sea green,' y 'dark sea green' a'r 'olive green.'

Daeth cynhyrchu i ben yn Honister ym 1986 ond fe ailgychwynwyd eto ym 1997.

Dyfnaint

Chwareli Dyffryn Plym

Ymddengys mai llechen wael ei hansawdd a gynhyrchid yn Nyffryn Plym, a'r enw lleol arnynt oedd 'shillet.' Ymddengys hefyd fod y llechfaen yn cael ei ddefnyddio ar y mwyaf ar gyfer lloriau a waliau. Er hyn cofnodir i lechfaen o Chwarel Cann yn y dyffryn gael ei ddefnyddio i doi ysgol pentref Plympton ym 1664. Ond roedd y diwydiant yn rhai canrifoedd oed yr adeg hynny oblegid ceir cyfeiriad fod llechi wedi eu cludo mewn llong oddi yno i lawr Tory Brook ac i Southampton ym 1178.

Llawer pwysicach yn y dyffryn oedd y chwareli gwenithfaen a daeth Plympton yn ganolfan o bwys yn hanes y diwydiant tun.

Chwareli Staverton

Cloddiwyd llechi hefyd yn ardal Staverton, pentref ar lannau'r afon Dart. Ceir y cyfeiriad cyntaf at chwareli yno ym 1338 pan ddefnyddiwyd 'Llechen Penn' i doi Neuadd Dartington.

Nodir fod cymaint a 100 yn gweithio yng nghloddfa Penn Ricca ar gyfnodau yn ystod y ddeunawfed ganrif, ond gwaith cyfnodol yn unig oedd ar gael yno. Profwyd adfywiad yno erbyn 1845. Cynyddodd y boblogaeth, a chodwyd ail eglwys a nifer o fythynnod i'r chwarelwyr ger Thornecroft. Poblogaeth y plwyf ym 1801 oedd 1,053 ond erbyn 1851 cynyddodd i binacl o 1,152. Ddegawd yn ddiweddarach gostyngodd y cyfanswm i 949 a nodwyd yn y cyfrifiad mai dirywiad y diwydiant llechi oedd yn gyfrifol am hyn. Dadlennol erbyn Cyfrifiad 1881 yw mai prif ddiwydiant y cylch oedd amaethyddiaeth. Cauwyd y cloddfeydd ym 1908.

Mae'n bwysig cofio fod diwydiant llechi yn bod mewn rhannau eraill o Loegr hefyd yn Swydd Caerlyr ac ardal Furness.

Diwydiant Llechi Cernyw.

Er mai tun oedd prif ddiwydiant Cernyw ni ddylid anghofio am y diwydiant llechi yn Delabole yn arbennig,  er fod cloddio am lechfaen yn digwydd mewn mannau eraill hefyd, fel Tintagel.

Gellir olrhain hanes defnyddio Llechi Delabole yn ôl dros chwe chanrif a chloddiwyd y garreg yn barhaol ers yr ail ganrif ar bymtheg. Erbyn hyn mae'r chwarel yn 425 troedfedd o ddyfnder a thros filltir a hanner o gylchedd.

Yn ystod teyrnasiad Elizabeth I (1558-1603) roedd pum chwarel yn gweithio oddi mewn i derfynau'r chwarel bresennol. Gwerthid y cynnyrch 'drwy'r deyrnas' a'i allforio hefyd cyn belled a'r Iseldiroedd a Llydaw.

Ym 1841 ymunodd y pum chwarel i ffurfio'r 'Old Delabole Slate Company'.  Erbyn 1859 roedd dros 1,000 o weithwyr yno ac yn codi tua 120 tunnell o lechfaen y dydd. Ymhell cyn dyddiau'r rheilffyrdd, fe gludid y llechi dros chwe milltir i Bort Gaverene ar wageni. Gwelid 100 o geffylau yn ddyddiol wrth y gwaith yma. Mor ddiweddar a 1890 fe gyflogid merched i lwytho'r llechi ar y llongau.

Heddiw er na chyflogir ond tua phump o weithwyr, gyda technegau modern llwyddir i godi ar gyfartaledd 120 tunnell o lechfaen y dydd.

Diwydiant Llechi Iwerddon.

Ym 1913 fe gynhyrchid llechi yn swyddi Kilkenny, Cobh, Tipperary, Wicklow a Wexford.

Ymddengys fod y diwydiant wedi cael ar ei draed oddi tano yn Iwerddon erbyn y 1830'au. Cyfeirir fod yr Irish Mining Co. yn Audley's Cove a Tilemuck, Swydd Wexford yn cyflogi dros 500 o weithwyr ym 1835, ac fod chwareli Broadford a Killaloe, Swydd Cobh yn cynhyrchu yn yr un cyfnod. Agorodd chwarel Rosscarbury, Swydd Tipperary hefyd ym 1837.

Erbyn y 1850'au roedd cryn ymfudo o chwareli Swydd Wexford ac o Swydd Tipperary i dalaith Vermont. Er na ddatblygodd y diwydiant Gwyddelig i'r un graddau ag yng Nghymru o bell ffordd, yr oedd peth ymfudo o Gymru i'r Ynys Werdd.

Ychydig ar y naw o ddefnydd a wneir o lechi Gwyddelig ar gyfer toi ond fe'u defnyddir i nifer o ddibenion eraill ym myd adeiladu ac i lunio anrhegion ar gyfer y diwydiant twristiaeth.

Diwydiant Llechi Awstralia.

Gorweddai tair chwarel lechi Awstralia ar arfordir gogledd ddwyreiniol Tasmania, ar gulfor Bass. Chwareli Back Creek, Arthur River a Bangor oedd y rhain. Llechen 'ddu' a gynhyrchid yno. Cyfnod o gynni economaidd oedd y 1880'au, ac ym 1885 ymddangosodd hysbyseb gan Gwmni Chwarel Lechi Bangor, Launceston, Tasmania yn gwahodd chwarelwyr o ogledd Cymru i ymfudo. Ymatebodd nifer o gyffiniau  Bethesda a Llanrug yn weddol gynnar ym 1886.

Ddeugain mlynedd ynghynt, gellid hwylio i Awstralia yn uniongyrchol o Borthmadog, ond erbyn y 1880au hwyr rhaid oedd iddynt yn gyntaf ddal y tren i Lundain cyn cychwyn ar eu mordaith fawr. 

Prwsia.

Ddechrau Rhagfyr 1857 fe gynhaliwyd cyfarfod ym Methesda i ffarwelio efo Owen Williams oedd yn arddel yr enw barddol Owain Glyndwr. Roedd Neuadd y Farchnad yn orlawn a chanodd y Bethesda Glee Society, a'r Penrhyn Harmonic Society eu nodau o ffarwel. Gan fod Owain Glyndwr yn aelod o'r ddwy gymdeithas yma ac hefyd o Gymdeithas Lenyddol Bethesda cafwyd darlith yn y cyfarfod ffarwelio yn ogystal ag unawdau a deuawdau a datganiadau ar yr harmoniwm. Nid Owain Glyndwr oedd y cyntaf na'r olaf i ymfudo o Fethesda, ond go brin fod fawr neb arall o'r cylch wedi ymfudo i fod yn oruchwyliwr chwarel lechi ym Mhrwsia. Dod i Gymru a wnaeth Owain Glyndwr yn gyfrifydd i un o chwareli Ffestiniog. Bu farw o'r ddarfodedigaeth ym 1869.