Diwydiant - Yr Ardaloedd Llechi 

Rhanbarth Arfon

Felly, mae llechfaen Caernarfon, sy'n ymestyn o Fethesda, drwy Lanberis, Moel Tryfan a Dyffryn Nantlle, wedi ei ffurfio yn y cyfnod Cambriaidd, ac yma roedd dwy o chwareli mwyaf y byd, sef Dinorwig a'r Penrhyn. Lleolid hwy ar lethrau cyferbynniol yr Elidir Fawr. Ar ochr arall y dyffryn, gyferbyn a chwarel Dinorwig gwelir chwareli Glynrhonwy. Chwe milltir i'r de orllewin o Lanberis fe welir chwareli Dyffryn Nantlle, lle mae'r llechfaen yn torri drwy lawr y dyffryn. Gweithir y garreg yn Ninorwig a'r Penrhyn o bonciau agored, ond o dyllau dyfnion yn Norothea a Phenyrorsedd.

Rhanbarth Meirionnydd

Gorwedd y llechfaen Ordofigaidd bwysicaf fodd bynnag yn ardal Blaenau Ffestiniog, a chan fod y gwely llechfaen yma yn gwyro yn isel dan y mynyddoedd, fe'i cloddir o'r dyfnderoedd. I'r gogledd ddwyrain o'r Blaenau, fe welir hen chwareli Penmachno a Dolwyddelan. 


Lleolir ardaloedd eraill o bwys economaidd i'r de ddwyrain, yn ardaloedd Cricieth a Phorthmadog, dde, gan redeg ymlaen tuag at Drefriw yn Nyffryn Conwy.

Rhanbarth Môn

Cloddiwyd llechi hefyd yn y gorffennol yn Sir Fôn yn ystod y 1870'au yn Chwarel Sglaets (Llaneilian) a Chwarel Baron Hill ger Llanfechell. Roedd hyd yn oed chwarel fechan ar ffiniau plwyf Llangefni a Llangristiolus.

Ardaloedd eraill

Cloddiwyd hefd yn Nyffryn Conwy yn Chwareli Cedryn a Cwm Eigia,  Chwareli'r Clogau, Y Foel Faen a Glyn Ceiriog yn Sir Dinbych. Beil Chwarel Y Berwyn neu'r Clogau yn Llangollen i gloddio hyd heddiw. Mae'r chwarel yma yn gweithio ers y 1770'au.

Diwydiant Llechi y De Orllewin.

I'r mwyafrif o bobl mae'r diwydiant llechi yng Nghymru yn gyfystyr â gogledd y wlad, yr ardaloedd oedd ar eu pinacl yn cynhyrchu rhwng 80%-90% o lechi holl wledydd Prydain. Ond rhaid cofio hefyd am fodolaeth y diwydiant yng Ngogledd Penfro, yn y presealau, ar y ffin gyda Sir Gaerfyrddin ac hefyd yn ardal Cilgerran yn Nyffryn Teifi.

Yn ystodail hanner y bedwraedd ganrif ar bymtheg darllenwn gyfeiriadau am tua cant o chwareli a rhai cannoedd o weithwyr yma.

Mae'r hanes yn ymestyn yn ôl i gyfnod y Rhufeiniaid ac fe'u defnyddiwyd ganrifoedd yn ddiweddarach i doi eglwysi.Honnir fod llechi o' chwareli i ddwyrain yr afon Cleddau wedi eu defnyddio yn y ddeuddegfed ganrif i doi abaty Hendy-gwyn.

Allforid llechi i Fryste ac i Iwerddon ym 1566 a chyfeiria George Owen ym 1603 fod allforio yn digwydd o Hwlffordd, Dinbych y Pysgod a Phenfro. Datblygwyd y cysylltiadau Gwyddelig gydag allforio 40,000 o lechi i Iwerddon ym 1616 a amryfal borthladdoedd..Tra ym 1639 fe allforiwyd 30,000 o lechi o borthladd Abergwaun yn unig.

Erbyn y ddeunawfed ganrif dechreuodd chwareli Dyfnaint a Chernyw hawlio mwy ar fasnach Môr Hafren. Ond yr her fwyaf difrifol i'r diwydiant oedd lechi gogledd Cymru yn llifo i mewn i'r Ynys Werdd.

Ond er gwaethaf hyn a'r ffaith fod y chwareli ymhell o ardaloedd poblog Lloegr datblygodd y diwydiant yn bennaf yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn dilyn twf diwydiannol cymoedd y de.

Nid oedd y ffyniant i barhau ac erbyn 1876 dechreuodd y diwydiant ddihoeni. Erbyn 1884 roedd y prisiau wedi syrthio i lefelau y 1860'au ac aeth llechen penfro yn annerbyniol. Trodd pethau ar wella ychydig erbyn y 1890'au ond ychydig o chwareli oedd wedi goroesi'r dirwasgiad.

Ar y llaw arall fe lwyddodd chwareli'r lechen wyrdd i oroesi'n well i mewn i'r ugeinfed ganrif.

Cynlluniwyd adeilad newyd Coleg Prifysgol Cymru, dde, gyda tho o lechi gwyrdd. Nid oedd chwareli llechen wyrdd Dyffryn Nantlle yn cynhyrchu ym 1907 ac felly defnyddiwyd llechi o Sir Benfro. Penderfyniad nad oedd yn boblogaidd iawn yn ardaloedd y gogledd ar y pryd. Erbyn y 1920'au a'r 1930'au gwrthodwyd y lechen las gan ffasiwn bensaerniol y cyfnod hefyd. Yn wir roedd cwmni Davies Bros. O Borthmadog yn gwerthu'r lechen yn y gogledd. A daliodd Chwarel y Gilfach, i'r dwyrain o'r afon Cleddau i gyhyrchu hyd 1987.