Cyflogau, Streiciau a Safon Byw - Y Streic
Fawr 1900-1903
Y Streic Fawr 1900-03
Cyhoeddodd E.A. Young, y Rheolwr Cyffredinol, nad oedd
taliadau'r undeb i'w casglu yn y chwarel o hyn allan. Dechreuodd y crochan
ffrwtian yn arw a'r diwedd fu ferwi drosodd ar Hydref 26, 1900 a throdd yn drais
yn erbyn nifer o'r contractwyr. Penderfynodd Arglwydd Penrhyn erlyn 26 o'i
weithwyr, hyd yn oed cyn iddynt ymddangos cyn yr ynadon.
Gorymdeithiodd gweithwyr y chwarel i gyd i Fangor fel arwydd o
gefnogaeth ar ddiwrnod yr achos a chael eu gwahardd o'u gwaith am
bythefnos. Gohiriwyd yr achos, ac unwaith eto gorymdeithiodd pawb
i Fangor fel arwydd o gefnogaeth. Dan orchymyn eu cyflogwr
galwodd y prif Gwnstabl filwyr i mewn yn groes i deimladau nifer o gyrff cyhoeddus
yn ogystal a'r Cyngor Sir ei hun. Dychwelodd y
gweithwyr i'r chwarel ar Dachwedd 19fed, ond yn amheus iawn o'r
ffaith fod 8 o'r ponciau ar gau. Ymhen dau ddiwrnod roedd yna
awyrgylch afreal yno. Trodd pawb allan am y chwarel eto y diwrnod
wedyn, ond ni weithiodd neb.
Rhyw dro yn ystod y bore, cododd E.A. Young ei deleffon i roi dewis syml i'r
gweithwyr. 'Go on working or leave the quarry quietly.' Codasant
fel un a gadael. Roedd cadoediad 1897-1900 drosodd.
Roedd 'Chwalfa' y Streic Fawr ar gychwyn. Fyddai pethau byth yr un fath eto i neb.
Erbyn Rhagfyr 22ain roedd gan Young gynigion eraill i'w rhoddi
gerbron, oedd yn fwy esmwyth eu natur. Ond fel atebodd y Daily News:
"Heaven save our worst enemies from the infliction of the
originals." Gyrrwyd papurau pleidleisio allan. Gyda lle i bob un
arwyddo ei enw a nodi ei gyfeiriad arnynt. Ac o bawb, Young ei
hun oedd yn cwyno yn erbyn hyn am y gellid defnyddio'r wybodaeth
i greu blacklist! Beth bynnag fotiodd 77 am dderbyn ond gwrthodwyd hwy gan 1,707. Llosgwyd y papurau yn syth wedyn yn ôl y
cytundeb. Erbyn canol Ionawr cafodd gweithwyr Porth Penrhyn eu hatal o'u gwaith. Roedd y cau yn gyfan.
Dechreuodd cymorth lifo i mewn mewn arian a charedigrwydd, ac
yn anhygoel fel pwdin Nadolig 2½ tunnell oddi wrth gwmni yn
Ashton-under-Lyne. Ac fel y canai plant Bethesda ddegawd yn
ddiweddarach.
Wele cawsom ym Methesda
Y pwdin gorau gaed erio'd, Chlywodd Young nag Arglwydd Penrhyn
Ddim amdano cyn ei ddod, Pwdin yw, du ei liw,
Y gorau brofodd neb yn fyw.
|
Erbyn mis Mawrth gadawodd cannoedd Fethesda a'r ardal gan
orfod gadael y mamau a'r plant i fyw ar grystiau a the.
Dechreuodd adroddiadau wythnosol yn y Clarion yn darlunio Desolate Bethesda.
Mewn cyfarfod mawr ar Ebrill 9fed, beirniadodd Ben Tillet yr
Arglwydd Penrhyn ac mai ef oedd yn gyfrifol am yr holl ddioddef
oedd yn yr ardal, gan ei ddisgrifio fel 'croesiad o Pharo a
Nero,' ac iddynt beidio a rhoi'r bai ar Young, oedd ond 'yn
siacal iddo yn y mater yma'. Dros yr wythnosau nesaf byddai'r farn yma yn newid, a chan mai
enw E.A. Young a welid ar waelod pob
poster gan awdurdodau'r chwarel, fe ddaeth yn berson y carai pawb
ei gashau.
Ail agor y Chwarel
Erbyn dechrau Mai, roedd cynlluniau ar droed i ail agor y
chwarel. Hyd yn oed os oedd Penrhyn yn graig o arian doedd
chwarel ar gau ddim yn gwneud llawer o les i'w sefyllfa ariannol.
Yn wir, fel ag y mae ymchwil ddiweddar wedi dangos, ni wnaeth y
Streic Fawr lawer o les i'w gyfrif banc.
Daeth y poster disgwyliedig allan ar Fai 20fed yn cyhoeddi y
byddai'r chwarel yn ail agor ar Fehefin 11eg, ac yn gwahodd cyn
weithwyr a oedd eisioes wedi eu cymeradwyo gan y swyddfa i
ddychwelyd ar Fehefin 11eg.
Daeth y dydd. Ail agorwyd y Chwarel a dychwelodd tua 500 o
ddynion, yn cynnwys 242 o chwarelwyr yn ôl i weithio. Dirywiodd y
sefyllfa i un o fygythiadau a mân gynhyrfiadau. Dechreuodd
cardiau ymddangos mewn ffenestri tai efo'r neges oer yn
ysgrifenedig arnynt (gweler ar y dde).
Hyrddiwyd Bethesda a'r cyffiniau i ganol Rhyfel Cartref, oblegid pan
ddiflannai poster o ffenest ty, gwyddai pawb fod rhywun a drigai
yno wedi dychwelyd i'r Chwarel. Yn wir, cyhoeddwyd rhestrau o
enwau'r 'Bradwyr' mewn papurau newydd fel Y Werin a'r Eco ym mis
Mehefin, 1901.
Merched yn y streic
Anodd yw darganfod pa ran gymerai y merched yn y
gweithgareddau. Ond mae cofnodion Llys Bach Bangor yn rhoi
ychydig gymorth i ni. Ar Orffennaf 23ain, 1901 cyfeirir dri
niwrnod ynghynt fod
| Hundreds of people - young women paraded up and
down the streets behaving badly. |
Ymddengys mai'r unig achos a fu yn erbyn unrhyw ferch o
Fethesda oedd yr un yn erbyn Ellen Jane Williams. Fe'i cyhuddwyd iddi
fel rhan o dorf o tua 250-300, ar Awst 15fed, 1901 o waeddi
'Bradwyr, Cynffonwyr, Merch cynffon ydi hi' a 'hwtio' ar Ann, Jane
a John Pritchard, plant John Pritchard, Penybryn a ddychwelodd i weithio i'r chwarel. Fe'i dirwywyd 20/- a chostau. Un
o'r ynadon ar y fainc oedd W.J. Parry.
Mae'n bosib mai caledi bywyd a fu'n achos dros ddwyn dwy ferch
o Fethesda o flaen y Fainc. Cyhuddwyd Margaret Morris ar
Chwefror 3ydd, 1900 o buteindra yn Ffordd Farrar, Bangor. Ei
phris oedd 3d. O'i chael yn euog fe'i dedfrydwyd i garchar am bythefnos.
Merch o Fethesda oedd Catherine Roberts hefyd a ddedfrydwyd yn
yr un modd ar Fedi 5ed am buteindra, unwaith eto ar Ffordd
Farrar. Ei phris hi oedd 1/-. Dedfrydwyd hithau yr un modd.
Cartwnau
Mae cartwnau gan J.R. Hughes, o Bapur
Pawb, wedi eu darganfod sydd yn rhoi mewnwelediad i'r
anghydfod.
Bradwr
'Bradwr' 'Ac yno (mynwent
Glanogwen,) roedd bedd fy Nhad a'r rheilings gwyn o'i gylch wedi
rhydu a'r chwyn yn crafangu weiar netin oedd yn gwarchod y cas
gwydyr oedd dros y blodau artiffisial. Mae'n rhaid bod rheini
wedi bod ar y bedd ers diwrnod y cnebrwng erstalwm. Byddwn
weithiau'n mynd ar bererindod i weld y bedd ym mhen draw'r
fynwent....a gwneud wyneb difrifol wrth ddarllen yr ysgrif
fwsoglyd ar y garreg las. ER COF AM JOHN PRITCHARD A LADDWYD DRWY
DDAMWAIN YN CHWAREL Y PENRHYN EBRILL 4YDD 1905. YNG NGHANOL EIN
BYWYD YR YDYM MEWN ANGAU. Yna mynd i edrych tu ol i'r garreg
lefn. Yr oedd rhywun rhyw dro wedi bod a brwsh a chol tar ac wedi
paentio tri new bedwar cylch du ar gefn y garreg. Mi fum i'n
pendronni llawer ynghylch hyn, ond heb ddweud na gofyn dim i
neb...
'Dwedwch i mi, John Jones... oedd fy nhad yn Fradwr?'
Sythodd corff talgryf John Jones a daeth mellt i'w lygaid. 'Yr
argian fawr, nagoedd,' meddai. 'Roedd dy dad a finna i fyny acw
yn Nhy'n y Maes hefo caib a rhaw yn torri metlin yn hytrach na
mynd yn ol. Paid di a gwrando ar neb sy'n siarad ffasiwn
lol.'
Dro byd ar ôl hyn, ar fore Sul arall, roeddwn i a Hywel fy mrawd
yn eistedd mewn gwesty ym Mangor yn rhannu stgofion uwch potel o
Scotch... Yna dweud wrth Hywel y stori am John Jones yn y Capel a
gofyn iddo yntau, oedd bedair blynedd yn hyn na mi: 'Oedd Tada'n
Fradwr?' Syllodd Hywel i'w wydryn am ennyd ac yna meddai yn drist
a distaw: 'Oedd.'
(Afal Drwg Adda, Caradog Prichard, tud 12-13)
|
Gwrthwynebiad i'r streic
Cauwyd swyddfa'r chwarel ym Mhorth Penrhyn ym mis Ebrill 1967
a llosgwyd llwythi o hen lyfrau a llythyrau ar y cei . Achubodd un
o'r gweithwyr ddogfen hynod, sydd heb weld golau dydd ers canrif.
Ni oroesodd y gwreiddiol, ond placard ydoedd a osodwyd i fyny ger
Gwesty'r Douglas Arms, Bethesda ddechrau Awst, 1902. Cyfieithwyd
y ddogfen wreiddiol i'r Saesneg, a dyma'r unig fersiwn sydd wedi
goroesi.
Ond mae hi'n ddogfen sy'n llawn ensyniadau dadlennol yn
arbennig at Henry Jones, llywydd Pwyllgor y Streic ac i raddau
llai at Griffith Edwards yr ysgrifennydd. Mae'n amlwg mai adwaith
i gyfarfod nos Sadwrn diwedd Gorffennaf, 1902 oedd y placard yma,
ac mae'n dangos am y tro cyntaf ers canrif ac yn cyfleu'r
anfodlonrwydd a fodolai ymysg carfan o'r streicwyr at y pwyllgor,
oblegid gellid dadlau, erbyn haf 1902, nad oedd pwrpas ymarferol
i sefyll allan.
| It is time for us quarrymen to know
clearly what is our fate, and so, will the committee answer what
follows. |
| · |
So as to be allowed to vote fairly for workmen,
will Mr W.H. Williams urge voting by ballot? |
| · |
Will Henry Jones explain his pretensions to
"lifting the curtain?" |
| · |
Had Henry Jones a prominent share in abolishing
the Agreement in the time of Owens the clerk? |
| · |
Is it because that he failed to get an office
that Henry Jones turned his back on the Blaid Fain?* |
| · |
Does being members of the Committee pay Henry
Jones, Griffith Edwards and others better than working? |
| · |
Would it not be better for the Committee to
resign so as to select more suitable men? |
| |
Would it not be better for the Committee to make
an application to Lord Penrhyn based on the terms offered in
1900? |
| |
Is it not time to put the rope of the curtain
round the necks of Henry Jones and Griffith Edwards?
| Let us do it
earnestly tonight boys |
| |
I am,
"One suffering for want of food" |
| |
August 1902.
|
|
(*Blasenw yn y chwarel at y Blaid Doriaidd.)
|
