Cyflogau, Streiciau a Safon Byw - Datblygiad undebaeth lafur  

Mewn sefyllfa lle'r oedd perchennog y chwarel, boed yn teyrnasu yn absoliwt neu fel teyrn goleuedig, nid oedd lle o gwbl i weithwyr ddangos eu hanfodlonrwydd gydag amodau gwaith. Dan iau o'r fath, yr unig waredigaeth oedd gweithredu cyfunol gyda digwyddiadau 1865 a 1869-70 yn dal yn fyw yn y cof, daeth yr ysgogiad i ffurfio Undeb o Chwarel Dinorwig yn hytrach nag o Chwarel y Penrhyn. Dirprwywyd y gwaith i grwp o gefnogwyr dosbarth canol y chwarelwyr, ac mewn cyfarfod yng Nghaernarfon ym mis Mawrth 1874 penderfynwyd sefydlu Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn hytrach nag Undeb Chwarelwyr Dinorwig. Erbyn 1877, cododd aelodaeth yr Undeb i 8,297. Gyda gweithred o'r fath roedd ymateb gan y perchnogion yn sicr o ddilyn. Ffurfiasant eu cymdeithas eu hunain ym Mehefin 1874.

Undebaeth ym Mlaenau Ffestiniog

Ni fu chwarelwyr Blaenau Ffestiniog yn undebwyr tanbaid, ond yno, ym 1893 y bu'r streic sylweddol nesaf a hynny am resymau digon cymylog a phitw ar lawer ystyr. Bum wythnos wedi'r Wyl Lafur gyntaf yng Nghaernarfon ym 1892 derbyniodd J.E. Greaves ddirprwyaeth yn gofyn am godiad cyflog o 2/- (10c) yr wythnos. Cytunodd y cwmni ar godiad cyflog oedd yn llai o 6d (2½c) y dydd. Synhwyrir nad oedd J.E. Greaves ei hun yn fodlon rhoi'r codiad o gwbl fodd bynnag. Ddechrau 1893 roedd y chwarelwyr yn dal i ymdrechu i gael y 6d yma, a gwrthodwyd eu cais yn ffurfiol ym mis Ebrill. Cynhaliwyd yr Wyl Lafur flynyddol ym Mlaenau Ffestiniog y mis dilynol gyda Tom Ellis, A.S. Meirionnydd a David Lloyd George, A.S. Bwrdeisdrefi Caernarfon yn annerch gyda Keir Hardie, oedd ar y pryd yn A.S. Llafur Annibynnol. Ni throdd y ddau Gymro i fyny oherwydd efallai eu bod yn cadw'n glir o rannu llwyfan gyda Hardie, rhag tramgwyddo Rhyddfrydwyr blaenllaw fel fel J.E. Greaves, ei stiward dylanwadol William Jones, ac A. Murray Dunlop, prif reolwr Chwarel yr Oakeley, ac ymgeisydd Torïaidd am y sedd ym 1880 oedd wedi troi ei gôt at y Rhyddfrydwyr erbyn hyn. Efallai fod Ellis a Lloyd George wedi cael ar ddeall y byddai Hardie nid yn unig yn cefnogi cais y chwarelwyr am fwy o gyflog ond hefyd, i hawlio mwy o reolaeth dros y chwareli eu hunain. Gyda chenhadaeth Hardie yn canu yn eu clustiau, fe waharddwyd un Griffith Jones, Pengelli am beidio ufuddhau i William Jones y stiward a dychwelyd yn ôl i'w waith yn lle gadael y chwarel yn gynnar. William Jones oedd awdur Hanes Plwyf Ffestiniog a gyhoeddodd ym 1879 dan yr enw Ffestinfab. Y diwrnod wedyn gwaharddwyd y gweithwyr rhag cynnal cyfarfod yn y chwarel i drafod yr achos ac ymateb i'r gwaharddiad oedd ethol dirprwyaeth o dri i weld J.E. Greaves. Ei ymateb syml ef oedd i bawb ddychwelyd i'w gwaith, fesul un drwy'r swyddfa. Cychwynwyd Streic a ddaliodd am bum mis. Nid oedd yr Undeb yn rym mawr yn y Llechwedd gydag ond 125 allan o gyfanswm o 486 o weithwyr yn aelodau. Ac o'r 125 yma dim ond 75 oedd wedi talu eu cyfraniadau yn llawn.

Erbyn mis Gorffennaf dechreuodd rhai fynd yn ôl i weithio Bu terfysg yn Llechwedd a thorrwyd ffenestri ysbyty'r chwarel yn y dref ar Orffennaf 13eg. Dygwyd tri o flaen y Fainc ynghyd a phump arall ar gyhuddiad o fygythiadau. Bum niwrnod yn ddiweddarach daeth W.J. Parry i Flaenau Ffestiniog i geisio tawelu'r dyfroedd. O fewn mis daeth 5,000 o chwarelwyr i Bafiliwn Caernarfon i rali a drefnwyd gan yr Undeb i gefnogi streicwyr y Llechwedd a galw am gyflafareddiad gorfodol i setlo'r streic. Yn ôl Tom Ellis, yr unig ffordd anrhydeddus o derfynu'r anghydfod oedd i'r cyflogwyr ail gyflogi pawb. Cyhoeddodd Robert Pugh oedd wedi ei wahardd o Lechwedd ei fod yn gadael am yr Unol Daleithiau efo'i fab i gychwyn bywyd newydd. Yna pleidleisiwyd i ddychwelyd i'r chwarel ar delerau J.E. Greaves. Dychwelodd heddwch i'r Llechwedd ac ni chafwyd helbul wedyn hyd streiciau bychain ym 1922, 1936 gyda streic sylweddol ym 1985-86.