Cyflogau, Streiciau a Safon Byw - W.J. Parry

‘Quarryman’s Champion.’ – William John Parry?

Dyma'r enw a roddwyd i William John Parry (1842-1927), o Fethesda. Yn fab i John ac Elizabeth Parry, 58 Stryd Fawr, y ddau yn hannu o Sir  Fôn yn wreiddiol.  Addysgwyd W.J. Parry yn Ysgol Ramadeg Llanrwst o 1850 i 1857, ac o hynny ymlaen hyd y flwyddyn 1863 bu'n gweithio mewn swyddfeydd cyfreithwyr a chyfrifwyr ym Mangor a Chaernarfon. Yn wir, hyd yn oed cyn marwolaeth ei fam ym 1864 yr oedd yn barod yn chwarae rhan flaenllaw mewn bywyd cyhoeddus, yn ddiwylliannol, grefyddol a gwleidyddol.

Am bedair mlynedd, hyd 1868 ef oedd ysgrifennydd Cymdeithas Gymreigyddion Bethesda ac yn trefnu eisteddfodau a chyngherddau. Etholwyd ef yn ddiacon yng Nghapel Bethesda ym 1866 ac ar y bwrdd lleol y flwyddyn wedyn. Apwyntiwyd ef hefyd yn gynrychiolydd y Rhyddfrydwyr yn etholaeth Arfon ym 1863, swydd a lanwodd hyd 1879. Ym 1871 a 1879 bu ar deithiau yng Nghanada a'r Unol Daleithiau. Gyrrodd adroddiad pwysig yn ôl i Gymru am y diwydiant llechi yn Nhalaith Pennsylfania, ac amlinellodd i'r gweithwyr gartref pa mor fanteisiol oedd ymfudo, nid yn unig i'r Wladfa ond hefyd i Ogledd America ac Awstralia. Cofiwch fod Parry yn gynrychiolydd i tuag ugain o gwmnïau llongau a hwyliai o Lerpwl gydag ymfudwyr! Gweithredodd fel archwilydd ariannol i Brifysgol Cymru, Bangor am ddeugain mlynedd.

Gweithgareddau gwleidyddol a llafurol.

Wedi chwarae rhan bwysig i sicrhau Cytundeb Pennant Lloyd ym 1874 a sefydlu Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru, gweithredodd fel ysgrifennydd hyd 1876 a dal y swydd o Ganolwr yr Undeb o'r flwyddyn honno hyd 1898. Etholwyd ef yn llywydd am y tro cyntaf ym 1877 a thrachefn yn flynyddol o 1881-89. Bu hefyd yn gyfrifol am weithio i sefydlu dau bapur newydd, Y Werin, a'i olygu o 1875-77 a'r Genedl Gymreig, gan ei olygu o 1877-79.

Gwelir uchod y fedal a gynhyrchwyd i ddathlu buddugoliaeth Love Jones-Parry dros y Rhyddfrydwyr yn etholiad Arfon 1868.

Parry a Streiciau 1896-97 a 1900-03.

Beiwyd ef a W.J. Williams ysgrifennydd yr undeb yn llym am dderbyn telerau Penrhyn ac E.A. Young. Gwthiwyd Williams allan o'i swydd ym 1897 tra ymddiswyddodd Parry fel canolwr y flwyddyn wedyn. Ond ni allai gadw ei fys allan o'r brwes yn ystod y Streic Fawr, lle, er gwaethaf ei gyfrwysdra arferol, fe gollodd yr achos o enllib a ddaeth Penrhyn yn ei erbyn ym 1903. Stori ddiddorol yw, beth ddigwyddodd i'r iawndal? Oblegid nid oes unrhyw gyfeiriad i'r swm gael ei chofnodi yng nghyfrifon Arglwydd Penrhyn! A dalwyd swm yr iawndal yn ôl i Parry ar yr addewid y byddai yn ymlynu?

Erbyn 1902-03, roedd ei safle yng ngolwg y gweithwyr yn gwegian. Torrodd ei gysylltiadau rhyddfrydol a chlosio fwy fwy at lafuriaeth a hunanlywodraeth i Gymru. Trodd ei gôt ym 1914 a dychwelyd at ryddfrydiaeth a derbyn CBE ym 1918 am ei wasanaeth gwleidyddol.

Daliodd yn brysur hyd ddiwedd ei oes ond bu farw yn hen wr unig a chwerw ym 1927. Bu Coetmor, ar y dde, ei gartref yn llawn bwrlwm, gweithgarwch gwleidyddol, diwylliannol a chrefyddol y dyddiau a fu, ond yr oedd cenhedlaeth newydd wedi codi'n awr. Roedd ei gyfeillion (a'i elynion) o'r hen ddyddiau wedi hen ddarfod a gadael y fuchedd hon. Amheuaeth ohono oedd ym meddyliau'r genhedlaeth newydd, yn bennaf oherwydd ei gysylltiadau rhyddfrydol. Credant hwy mae'r Blaid Lafur a fyddai'n sylweddoli eu breuddwydion.