Cyflogau, Streiciau a Safon Byw - Streiciau 

Streiciau Cynnar

Hyd 1824 roedd streicio yn anghyfreithlon, a chyd- ddigwyddiad braidd efallai yw fod chwarelwyr y Penrhyn, Bethesda, wedi streicio ym mis Ionawr 1825 a thua'r un adeg daeth chwarelwyr Dinorwig, Llanberis, allan i hawlio cael gorffen am un o'r gloch ar brynhawn Sadwrn yn hytrach nag am bedwar. Cytunodd Assheton Smith i'w gofyniad, ond gwrthododd Dawkins Pennant drafod dim gyda chwarelwyr y Penrhyn. Dilynwyd y streic gyntaf hon yn Chwarel y Penrhyn gan ddwy arall, un ym 1846 a drodd allan yn ffars llwyr ac un arall ym 1852. Ond mathrodd y Cyrnol Edward Douglas Pennant ar y fath weithredu yn sydyn ac effeithiol gyda pholisi di-drugaredd o erlid gweithredwyr unigol. Yn wir, dyna fyddai polisi'r Penrhyn am weddill y ganrif, polisi a fyddai'n cyrraedd ei benllanw yn y Streic Fawr, yr anghydfod diwydiannol meithaf erioed i ddigwydd yng ngwledydd Prydain.

Yn fyr, bodolai gryn anfodlonrwydd yn y chwareli mwyaf a hynny yn bennaf oherwydd y system fargeinio a chontractio. (Contractio oedd y term a ddefnyddid pan osodid darnau helaeth o'r chwarel i'w gosod allan fel bargeinion. System oedd yn gallu arwain at lwgrwobrwyo.) Ac er bod y chwareli wedi eu hynysu, gallai'r gweithwyr ddal i ddarllen am drafferthion diwydiannol yn Lloegr mewn papurau fel Yr Herald Cymraeg neu Baner ac Amserau Cymru. Aeth adeiladwyr yn Llundain ar streic ym 1859-60 dros ddiwrnod gwaith o naw awr. Ymateb y cyflogwyr oedd ceisio pwyso ar y gweithwyr i arwyddo datganiad na fyddent yn ymuno efo'r un gymdeithas a fyddai yn torri ar draws y berthynas rhwng gwas a meistr. 

Streic 1865

Ffurfiwyd Pwyllgor yn Chwarel y Penrhyn ym 1865 gan chwech gwr a chyda W.J. Parry (1842-1927) a fyddai a fyddai yn cael dylanwad trwm ar undebaeth hyd 1903, yn gyfieithydd iddynt. Rhoddwyd consesiynau iddynt a bu hynny yn ddigon o sbardun i'r dynion, ffurfio undeb o gynlluniau Parry. Ymunodd 1,800 yn syth. Sgubodd panic ymhlith y perchnogion, a phum mis yn ddiweddarach, cyhoeddodd Pennant, a dderbyniodd y teitl Arglwydd Penrhyn o fewn blwyddyn, ei fod yn ystyried gweithred o'r fath fel dyfais i ddifrodi'r berthynas rhyngddo ef a'i weithwyr. Yn dra diddorol fe dderbyniodd lythyrau dienw i'w gartref yn Llundain yn 'awgrymu' ei fod yn sefyll dros ei safle cymdeithasol. Aeth ymlaen i'w rhybuddio ymhellach y byddai'n cau'r chwarel yn syth pe dalient at eu penderfyniad, ac na fyddai ychwaith yn ailagor y chwarel hyd nes y byddent yn datgysylltu eu hunain yn llwyr oddi wrth undebaeth.

Dri niwrnod cyn y Nadolig, 1865, atebodd 1,229 o'r chwarelwyr nad aflonyddwyr oedd chwe aelod eu pwyllgor, ond cynrychiolwyr a ddewiswyd yn ddemocrataidd ganddynt hwy, ond eu bod yn gwrthod y syniad o ffurfio Undeb yn llwyr. Ond o leiaf, llwyddasant i godi eu cyflog misol beth bynnag. O'r chwe aelod o'r Pwyllgor, dim ond Robert Parry oedd yn dal i weithio yn y chwarel erbyn 1870.

Cafodd y trafferthion gryn sylw yn y Wasg.

Storm 1874 yn torri

Yn gwbl annisgwyl ni thorrodd y storm yn Chwarel y Penrhyn na Chwarel Dinorwig, ond yn Chwarel Glynrhonwy, yr ochr arall i'r dyffryn o Ddinorwig. Safodd y gweithwyr fel un dros yr Undeb. Lledodd yr aniddigrwydd drosodd i ochr arall y dyffryn, lle safodd 2,200 dros yr Undeb tra y gwadwyd gan 11 o'r gweithwyr. Cauwyd y Chwarel am bum wythnos a dechreuodd y gweithwyr gynnal eu cyfarfodydd wrth Graig yr Undeb ger Pen Llyn. Safodd y gweithwyr fel un gan ennill buddugoliaeth sylweddol os nad llwyr. Yn anorfod lledodd yr anghydfod i'r Penrhyn. Cymhleth oedd y rhesymau fel arfer, ond daeth y bygythiad olaf gan Arglwydd Penrhyn, na fyddai yn caniatau casglu tâl undeb yn y gwaith ac y byddai yn cau'r chwarel. Bu'r frwydr yn hir, ond cafwyd heddwch drwy Gytundeb Pennant Lloyd. Gyda'r gweithwyr yn dychwelyd i'r chwarel, penderfynodd y cyflogwyr beidio cymryd sylw o'r cytundeb newydd. Cerddodd y gweithwyr allan drachefn. Y tro yma, cafwyd isafswm cyflog ac ysgubwyd cnewyllyn ffiaidd o reolwyr allan o'r swyddfa. Ond yn bwysicaf oll, enillwyd yr hawl i bwyllgor o'r gweithwyr drafod drostynt gyda'r cyflogwyr yn y dyfodol. Enillwyd buddugoliaeth yn erbyn un o wyr cyfoethocaf a dylanwadol y deyrnas, ac yn un oedd yn wreiddiol wedi bwriadu chwalu'r Undeb am byth. Daliodd Cytundeb Pennant Lloyd mewn grym hyd 1885 pan sgubwyd ef i ffwrdd gan aer y Penrhyn. Yn dra diddorol hefyd, o gofio ei ran flaenllaw yn hyn i gyd, daliodd W.J. Parry a'r Arglwydd Penrhyn ar delerau cyfeillgar hyd y diwedd. Ond gyda'r ail Arglwydd Penrhyn ar ei orsedd a chyda'r prif reolwr newydd Emilius Augustus Young (1860-1910) wrth y llyw, byddai y berthynas rhwng cyflogwr a gweithiwr yn suddo i'r gwaelodion a thu hwnt.

Yn dilyn 1874 saethodd aelodaeth o'r Undeb i'r entrychion, ond cafodd y diwydiant llechi yn gyffredinol gyfnod economaidd llewyrchus hefyd, fel ag y dengys cyfansymiau elw a difidend Chwarel Dorothea, 1870-78.

Streic Chwarel Dinorwig 1885-86

Erbyn Mai, 1878, cyrhaeddodd cyfanswm aelodaeth o'r Undeb 8,368, ond yn ei adroddiad i'r gynhadledd flynyddol y flwyddyn honno, rhybuddiodd W.J. Parry am y perygl o ddirywiad masnach a gostwng cyflog. Roedd yn llygaid ei le. Roedd dirwasgiad trwm yn dechrau digwydd. Protestiodd chwarelwyr mewn nifer o chwareli am y gostyngiad mewn cyflog ond i ddim pwrpas. Pris y farchnad oedd yn rheoli, a chafodd hyn yn ei dro effaith ar yr Undeb hefyd. Collodd George Sholto Douglas Pennant, aer y Penrhyn yn Etholiad Cyffredinol 1880, ac yn ei anerchiad wedi cyhoeddiad y canlyniad cyhoeddodd gweithwyr Sir Gaernarfon o fod y rhai blaenaf mewn twyll. Adroddwyd mewn rhai papurau mai cyhuddo'r etholwyr o dwyll a wnaeth, ond ymddengys mai cyhuddo ei weithwyr etholiadol ei hun yr oedd am iddynt dderbyn arian i ganfasio ac yna mynd i'w hyfed yn y tafarnau. O bapurau newydd y cyfnod cesglir fod y canlyniad a'r mwyafrif o 1,100 pleidlais yn ei erbyn yn annisgwyl. A hyn wrth gofio i G.W.D. Assheton Smith wahardd unrhyw ganfasio etholiad oddi mewn i Chwarel Dinorwig. Ac eto, roedd yn rhoi punt i bob un o'i weithwyr a oedd yn pleidleisio i Pennant.

Petai ef a'i dad wedi sefyll ar un o dyrrau Castell Penrhyn a syllu am Fethesda, byddent wedi gweld chwarel lle gweithiai pobl oedd yn siarad iaith wahanol i'r ddau, a addolai fel Anghydffurfwyr, yn weithwyr oedd yn deall mwy am y chwarel a'i chloddio hi na fedrant hwy wneud byth,  ac ers 1874, gweithwyr oedd yn gallu mynd, dod a gwneud fel ag y mynnent.

Ond daeth y fflach nesaf o Chwarel Dinorwig lle'r oedd y berthynas rhwng swyddog a gweithiwr yn dirywio bron o awr i awr. Gwaharddwyd 53 o weithwyr am dorri man reol ym 1885. Cynhaliwyd cyfarfod protest wrth Graig yr Undeb lle pasiwyd pleidlais unfrydol o ddiffyg hyder yn John Davies, y rheolwr ond hefyd yn Walter Warwick Vivian (1856-1943) y prif reolwr, ail fab yr ail Arglwydd Vivian, o Blas Gwyn, Pentraeth, ac oedd hefyd yn gefnder i Louisa Alice, chwaer G.W.D. Assheton Smith. Teulu bach cysurus iawn!

Ymddeolodd Vivian ym 1902, dod yn un o gyfarwyddwr y chwarel, ac ar farwolaeth ei feistr ym 1904, etifeddodd £70,000. Trigai Vivian yn Y Glyn, Bangor, a gwasanaethai ei wraig fel morwyn i'r Dywysoges Mary o Teck. Fodd bynnag, fel ei gyd brif reolwr yn y Penrhyn, E.A. Young doedd ganddo yntau ychwaith ddim profiad o'r diwydiant chwareli; ond y ddau wedi cael profiad ym myd caled busnes, lle nad oedd dim lle i hen arferion gwaith aneconomaidd. Yn ystod Streic 1885-86 yn Ninorwig, Vivian oedd yn gofalu am y trafodaethau i gyd. Yn wir, cymaint ei ddylanwad fel y dechreuwyd galw Chwarel Dinorwig yn 'Vivian's Quarry' ar rai mapiau O.S.

Ataliwyd 53 o weithwyr o'r Chwarel ym mis Gorffennaf 1885 am fod 10 ohonynt wedi cynnal cyfarfod undeb yn y chwarel. Dri mis yn ddiweddarach cynhaliwyd cyfarfod gan yr holl chwarelwyr wrth Graig yr Undeb a phasio pleidlais o ddifyyg hyder yn W.W. Vivian fel prif reolwr ac yn John Davies fel rheolwr. Apwyntiwyd dirprwyaeth i gyfarfod G.D. Assheton Smith. Ei ymateb oedd hysbysu'r gweithlu i symud eu harfaudodrefn barics a phopeth allan erbyn y dydd olaf o Hydref. Parhaodd y cau allan hyd Dydd Gwyl Ddewi, 1886. (Yn y pen draw, roedd gwaed yn dewach na dwr.) Bu'r gweithwyr allan hyd Ddydd Gwyl Ddewi, 1886.

Stormydd yn casglu yn Nyffryn Ogwen

Trodd y rhod economaidd erbyn 1890 a chynyddodd elw Chwarel y Penrhyn o £45,000 y flwyddyn honno i £55,000 y flwyddyn wedyn. Cynyddodd yr elw i £89,871 erbyn 1892 a chynyddwyd cyflogau'r gweithwyr i gyd o 5% y flwyddyn wedyn. Gyda phethau yn mynd mor dda syrthiodd aelodaeth yr Undeb o 5,970 ym 1891 i 1,423 i 1895. Ac yn eironig braidd, Gwyl Lafur 1896, oedd i'w chynnal ym Mlaenau Ffestiniog fu'n gyfrifol am danio'r ffiws. Rhyw dair wythnos cyn yr wyl hysbyswyd E.A. Young gan ddirprwyaeth o ddymuniad y gweithwyr i fynd i Flaenau Ffestiniog. Gwrthododd eu cyfarfod gan ddweud fod rhaid i bawb oedd am fynd wneud cais bob yn un. Aeth y ddirprwyaeth ato eto gan ddweud fod y gweithwyr yn mynd i'r Wyl Lafur yn un corff. Ar Fai 1af, peniodd lythyr at yr Arglwydd Penrhyn Yn dweud ei fod o'r farn fod arweinwyr yn Undeb yn y swyddfa yng Nghaernarfon yn ceisio codi ffrae, i'r diben o ail-sefydlu'r Undeb a'r Pwyllgor Chware yn nyddiau Cytundeb Pennant-Lloyd., oedd wrth gwrs wedi ei roddi heibio gan Penrhyn ei hun ym 1885. A dyna godi ei wrychyn ef yn syth wrth gwrs!

Beth bynnag roedd tua 1,500 o'r gweithwyr yn absennol o'u gwaith ar Fai 4dd. Cauodd Young y chwarel to throw the loss of wages on the backs of the Agitators. Ac yna, i rwbio mwy o halen i'r briw, gwaharddodd 1,500 o'r cynhyrfwyr o'u gwaith am ddau ddiwrnod, nid am fynd i'r Wyl Lafur, ond am fod yn absennol heb ganiatad. Roedd Young barod am frwydr ac yn ystod Gorffennaf ac Awst 1896 roedd y ddwy ochr yn paratoi. Rhoddodd Pwyllgor yr Undeb gais i mewn am gyflog safonol dyddiol dechrau Gorffennaf. O weld nad oedd Young yn barod i ystwytho, penderfynwyd apelio yn syth dros ei ben at Arglwydd Penrhyn. Gyrrwyd rhestr o gwynion yn uniongyrchol ato ef ar Awst 7fed. Ddeng niwrnod yn ddiweddarach gwahoddwyd dirprwyaeth i'w weld. Gwrthododd ei arglwyddiaeth ystwytho dim. Roedd yr Echel Penrhyn-Young yn gadarn a'r ddau yn canu yr un gân mewn unsain peraidd o'r un copi. Rhedai'r tensiwn yn uchel ac ysgrifennodd Young at W.W. Vivian, prif reolwr Charel Dinorwig, ei fod yn bwriadu "... stick fast to discipline and retain the management of the Quarry in my hands come what may. Sylwch, my hands!"

Gwaharddwyd dau o'u gwaith ar ôl defnyddio tâp i fesur dwy o'r bargeinion i gael gwybodaeth i Bwyllgor yr Undeb. Ar derfyn y gwaharddiad o un niwrnod ar ddeg roeddynt i ddod i mewn i'r Swyddfa. Ni ddaeth yr un ohonynt mewn i'r Swyddfa ac fe'u diswyddwyd. Galwyd cyfarfod o Bwyllgor Cyffredinol yr Undeb, a ddatganodd yng ngwyneb hyn fod pob trafodaeth i ddod i ben ac y gelwid am Streic ym mis Mawrth, 1897. Ymatebodd Young ddeuddydd yn ddiweddarach drwy wahardd 71 o weithwyr o'r Chwarel gan gynnwys y saith a feiddiodd fynd a'r cwynion yn syth i'r Arglwydd Penrhyn ar Awst 7fed.

Cytundeb Streic Penrhyn 1897 

Streic Fawr 1900-1903

Hynt a helynt

Gorymdeithiodd gweithwyr y chwarel i gyd i Fangor fel arwydd o gefnogaeth ar ddiwrnod yr achos a chael eu gwahardd o'u gwaith am bythefnos. Gohiriwyd yr achos, ac unwaith eto gorymdeithiodd pawb i Fangor fel arwydd o gefnogaeth. Dan orchymyn eu cyflogwr galwodd y prif Gwnstabl filwyr i mewn a gorws o anghymeradwyaeth nifer o gyrff cyhoeddus a'r cyngor Sir ei hun. Dychwelodd y gweithwyr i'r chwarel ar Dachwedd 19fed, ond yn amheus iawn o'r ffaith fod 8 o'r ponciau ar gau. Ymhen dau ddiwrnod roedd yna awyrgylch afreal yno. Trodd pawb allan am y chwarel eto y diwrnod wedyn, ond ni weithiodd neb.

Rhyw dro yn ystod y bore, cododd E.A. Young ei deleffon i roi dewis syml i'r gweithwyr. 'Go on working or leave the quarry quietly.' Codasant fel un a gadael.

Roedd cadoediad 1897-1900 drosodd.  Roedd 'Chwalfa' y Streic Fawr ar gychwyn.  Fyddai pethau byth yr un fath eto i neb.

Streiciau yn yr Ugeinfed Ganrif

Digwyddodd streiciau llai dros y blynyddoedd yn chwareli'r gogledd. Cafwyd Streic yr Holiars yn y Blaenau ym 1920 pan ddaeth nifer o fechgyn canlyn y ceffylau allan yn y Llechwedd. Ym mis Awst yr un flwyddyn daeth nifer allan yn yr Oakeley am godiad cyflog. Dilynwyd hon gan y Streic Ddwy Geiniog neu Streic Wdbein ym 1936. (Cymerwn mai cost paced o Wdbeins ym 1936 oedd dwy geiniog!) Dim ond ar un achlysur y bu i'r Undeb alw yr holl weithwyr allan yn llwyr drwy'r diwydiant a hynny ym 1922, er na pharhaodd y streic ond am bythefnos.

Streic 1985-86

Y streic fwyaf sylweddol yn y cyfnod diweddar oedd Streic 1985-86, pan safwyd allan am saith mis. Hon oedd streic fwyaf y Blaenau ers 1893. Fe'i canolwyd ar Gwmni Llechi Ffestiniog, sef tair chwarel, Gloddfa Ganol, Yr Oakeley a Chwt y Bugail oedd yn gweithredu mewn partneriaeth. Sefydlwyd y cwmni ym 1971 ac am dros ddegawd fe weithredwyd y Sustem Bonws o gyflogau yn llwyddiannus. Penderfynodd y perchnogion i ddileu'r sustem yma gan lleihau cyflogau a hefydddal i wrthod talu cyflogau cyfartal i ferched. Golygai hynny leihad o £28.50 yn eu cyflog wythnosol. Gwrthwynebodd 17 o weithwyr y sustem newydd ac fe'u diswyddwyd.

Dechreuwyd gweithio i reol yng Nghwt y Bugail. Ymateb y perchnogion oedd cynyddu oriau gwaith yn yr Oakeley a'r Gloddfa Ganol i wneud i fyny am y diffyg. Pendefrynodd gweithwyr y dair chwarel wedyn i weithio fel uned a dod allan ar streic ar Awst 19eg.

Yn y streic hon fe chwaraeodd y gwragedd a'r merched ran flaenllaw. Roeddynt wedi bod yn trefnu i yrru parseli bwyd i lawr i lowyr y De oedd allan ar streic yn ystod 1984-85. Yn sydyn, gwragedd a merched y glowyr oedd yn gyrru parseli bwyd i deuluoedd streicwyr Blaenau Ffestiniog. Cafwyd cefnogaeth anhygoel gan fudiadau ac unigolion a derbyniwyd bron i fil o lythyrau o gefnogaeth. Ar ben hyn gwnaethpwyd casgliadau stryd bob Sadwrn ym Mangor, Caernarfon, Aberystwyth a Chaerdydd.

Wedi tair wythnos ar ddeg, dychwelodd wyth dyn ac un gwraig i'w gwaith; gweithred a roddodd derfyn ar unrhyw obaith am setlo buan. Daeth y gair 'Bradwr' i mewn i'r eirfa, a daeth y merched i gefnogi ar y llinellau piced.

Erbyn Tachwedd, rhaid oedd dechrau meddwl sut y gellid rhoi Nadolig hapus i'r 55 plentyn. Yn dilyn apel, llifodd arian, tegannau ac hamperi i'r Blaenau o bob cyfeiriad ac yn enwedig gan lowyr y de.

Erbyn ganol Ionawr 1986, roedd undeb y T.&.G.W.U. yn flaenllaw gyda phrif swyddogion yr undeb ar y llinellau piced. Recordiwyd caset 'Safwn gyda'n Gilydd' gan rai o brif berfformwyr ac ysgrifennwyr y wlad.

Cynhaliwyd Rali Fawr o dros 2,000 o gefnogwyr ar Fawrth 1af, 1986, a hithau'n dywydd deifiol o oer.

Ac yna, daeth y diwedd. Ddechrau wythnos yng nghanol mis Mawrth, pleidleisiwyd i derfynu'r streic a derbyn y taliad gan y rheolwyr i weithwyr yr Oakeley. Ond yn dilyn ansicrwydd gyda geiriad y cynnig, cymerwyd pleidlais arall rai dyddiau yn ddiweddarach, gan benderfynu dal i sefyll allan.