* * * * * * * * * * * * *
* Gwasanaeth Archifau Gwynedd Safle AGOR English
*
* Tudalen Gartref Llechwefan Diwylliant Cymunedau Llechfaen Celf Oriel Map Safle Safleoedd Allanol Gwybodaeth am y Prosiect

Perchnogion Chwarel - Llinach y Penrhyn

Sir Gaernarfon Sir Feirionnydd Sir Fôn
Llinach y Penrhyn Llinach y Faenol Llinach Glynllifon

Caethweision, Siwgwr a Llechi

Richard Pennant, Lord PenrhynRichard Pennant, (1737?-1808), llun ar y dde, oedd y cyntaf i gychwyn y diwydiant ar ei lwybr entrepreneuraidd. Er fod ei deulu yn hannu o Sir y Fflint, un o dywysogion masnach Lerpwl oedd Pennant gyda'i gyfoeth wedi ei sylfaenu yn solet ar y fasnach gaethweision a thiroedd ar ynys Jamaica. Priododd efo Ann Susannah, merch ac aeres Hugh Warburton (1695-1771) ar Ragfyr 6ed, 1765. Daliai Hugh Warburton hanner stad y Penrhyn fel y cyfeiriwyd eisioes. Dyrchafwyd Pennant gydag arglwyddiaeth Wyddelig ym 1783, yn Farwn Penrhyn o'r Penrhyn yn Swydd Louth. Gan mai arglwyddiaeth Wyddelig a gafodd, cai barhau i eistedd fel aelod seneddol.. Dyma esiampl wych o gynllwynio gwleidyddol y cyfnod. Bu'n aelod seneddol dros Peterfield o 1761-1767, a thros Lerpwl o 1768-1780 a thrachefn dros y ddinas o 1785-1790.

Un o'i stiwardiaid pwysicaf oedd William Williams*, (1738-1817),  llun ar y dde isod, ac fe ymddengys mai ef sy'n haeddu'r clod am weithio Chwarel y Penrhyn yn bonciau, a'i rhedeg ar linellau llwyr gyfalafol gan newid strwythuriaeth y diwydiant yn llwyr yn y fargen. Cyn ymddeol yn 1803 ar bensiwn sylweddol a dderbyniodd drwy ddiolchgarwch Arglwydd Penrhyn, bu'n gweinyddu'n effeithiol ddulliau cynhyrchu, allforio a gwerthu llechi a llawer o gyfrifoldebau eraill. Ni ellir bychanu ei gyfraniad enfawr.
William Williams
* Gweler Un o Wyr y Medra - Bywyd a gwaith William Williams, Llandygai gan Dafydd Glyn Jones(1999).

 

 

Codi 'castell'.

Ar farwolaeth Arglwydd Penrhyn ym 1808 a'i weddw ym 1816, etifeddwyd holl stad y Penrhyn a thiroedd bras Jamaica, gan ei gefnder, George Hay Dawkins (1763-1840).  Dechreuodd ar bolisi o eangu'r stad gan brynu hefyd nifer o westai ym Mangor. Ef hefyd oedd yn gyfrifol am adeialadu'r Castell Penrhyn presennol rhwng 1821 a 1836 i gynlluniau Thomas Hooper.

Edward Gordon Douglas Pennant, Arglwydd PenrhynLlinach y Penrhyn

Ar ei farwolaeth, enwodd ei ferch, Juliana, i etifeddu ei holl eiddo, ac yna i'w fab yng nghyfraith, Cyrnol Edward Gordon Douglas, (1800-86), llun ar y dde, ar yr amod ei fod yn mabwysiadu yr enw Pennant a'i arfbais. Bu farw Juliana yn ninas Pisa ddwy flynedd yn ddiweddarach. Cynrychiolodd y Cyrnol Sir Gaernarfon yn y Senedd o 1841-66. Yn dirfeddiannwr llawn ynni, ehangodd yntau'r stad a hynny nid yn unig yng Nghymru ond yn Lloegr hefyd. Croesawodd Brenhiness Victoria i Gastell y Penrhyn ym 1859 a chwe mlynedd yn ddiweddarach fe'i dyrchafwyd i arglwyddiaeth yn y Deyrnas Unedig, gyda'r teitl Barwn Penrhyn o Landygai.. Etholwyd George, ei fab yn ddiwrthwynedbiad i'r Senedd yn ei le. Ar ei farwolaeth ym 1886, etifeddwyd ei holl eiddo yng Nghymru, Lloegr a Jamaica gan ei fab hynaf, George Sholto Douglas-Pennant, (1856-1907.)

Adroddodd W.J. Parry, (1842-1927) stori anecdotaidd am ddigwyddiad ym 1865 sydd yn allwedd bwysig i ddechrau deall cymeriad yr ail Arglwydd Penrhyn.

 

Yn y fan, clywn Colonel Pennant yn galw arnaf,- "Parry, come back. Call the men back...Tell them that he is my son and heir, George." Wedi cyfieithu hyn iddynt, ychwanegodd,-"Tell them to beware not to offend George, for if they do he will never forgive, he can never forgive." Wedi i mi gyfieithu hyn drachefn i'r dynion, troes Colonel Pennant at y mab, yr hwn oedd yn edrych allan drwy y ffenestr, a'i gefn atom, a dywedod,- "It is so George, is it not?. Edrychodd ytau dros ei ysgwydd, heb droi ac atebodd, "Let them try, and they will see"... Yr oedd yr un peth yma ynddo yn cuddio llawer o'i rinweddau eraill.
(Hanes fy Mywyd a’m Gwaith, W.J. Parry.)

Carmen Sylva, Brenhines RomaniaWedi ei eni ym 1836, etifeddodd George Sholto Gordon Douglas-Pennant sedd seneddol Sir Gaernarfon gan ei dad ym 1866, a'i cholli wedyn ddwy flynedd yn ddiweddarach i'r Rhyddfrydwyr. Enillodd hi yn ôl ym 1874 i'w cholli drachefn ym 1880. Ag edrych ar y dystiolaeth, ymddengys ei fod yn dirfeddiannwr tra chydwybodol, ond plymiodd ei berthynas efo'i chwarelwyr i ddyfnder mawr, a chan suddo i'r dyfnderoedd eithaf gyda'r Streic Fawr 1900-03. Credai fod unrhyw fygythiad i'w awdurdod personol ef i'w herio ben ben ar bob cyfrif. Gweinyddid ymerodraeth ariannol enfawr o Gastell Penrhyn. Nid yn unig ei fod y trydydd tirfeddiannwr mwyaf yng Nghymru, ond ef oedd perchennog chwarel lechi fwyaf y byd. Ym 1899 gwnaeth y chwarel elw o £133,000, sef dwy waith yr hyn a dderbyniodd fel rhenti o'i diroedd eraill y flwyddyn honno. Ym 1890 treuliodd Carmen Sylva, brenhines Rwmania, llun ar y dde, wyliau ar ei aelwyd, gan blannu coeden yn yr ardd i ddathlu'r amgylchiad. Bedair mlynedd yn ddiweddarach, wrth ymweld ag Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon arhosodd Albert Edward, Tywysog Cymru, ei briod, a'u merched rai dyddiau dan ei gronglwyd.

Ar ei farwolaeth ym 1907 fe'i olynwyd gan ei fab Edward Sholto Douglas-Pennant 1864-1927, y trydydd Arglwydd Penrhyn. Gyda gwerthu rhannau o gyrion y stad i dalu toll farwolaeth dechreuodd yr etifeddiaeth grebachu. Yn wir, fe werthwyd mwy wedyn ym 1910, 1912 a 1925. Felly, etifeddiaeth wedi crebachu gryn dipyn a ddaeth i ddwylo Hugh Napier Douglas-Pennant, y pedwerydd Arglwydd Penrhyn ym 1927. Gwerthwyd yr eiddo yn Jamaica ym 1933 a mwy o eiddo yn Sir Gaernarfon ym 1939. Ar ei farwolaeth, ddegawd yn ddiweddarach, gwahanwyd y teitl oddi wrth yr eiddo.

 

ADNODDAU
Llythyr gan G. Douglas Pennant, Arglwydd Penrhyn, ynglyn ac ymddygiad chwarelwyr mewn cyfarfod ym Methesda

Ymweliad Brenhinol i Ogledd Cymru
Cyngor Gwynedd
Amgueddfa Lechi, Llanberis
Ymgynghorwyr Cynefin Cyllidwyd gan Enrich UK Y Gronfa Cyfleoedd Newydd
© Hawlfraint Cyngor Gwynedd 2003