Diwydiant

Perchnogion Chwareli Llechi - Rhanbarth Môn

Rhanbarth Môn 

Bychan iawn oedd y diwydiant llechi ym Môn. Rhan o stad y Faenol oedd chwarel Trefarthen, Brynsiencyn a oedd yn gweithio yn y ddeunawfed ganrif. Rhan o stad Baron Hill oedd y chwareli bychain ar ffin plwyf Llangefni a Llangristiolus. Rhan o stad Baron Hill hefyd oedd Chwareli Llanfflewyn (gweler map isod) a Bodegri. 

Roedd hon yn cynhyrchu cerrig mwsog ym 1864 a chymerwyd les newydd allan arni a'r tir ffiniol ym 1875 gyda chaniatad i adeiladu cwt injian, stordai, bythynnod i'r chwarelwyr, ffyrdd haearn, siafftiau, lefelau ac aditiau. Ni sylweddolwyd y breuddwydion. 

Rhan o stad Llys Dulas oedd chwarel Llaneilian, a ddechreuodd gynhyrchu ym mis Chwefror 1870 gan gwmni wedi ei sefydlu gan wyr o Swydd Efrog a Manceinion. Er cael rhagolygon disglair gan ddau archwilydd o chwareli llechi Sir Gaernarfon a chyflogi John Hughes, o Chwarel Dinorwig yn rheolwr, ni sylweddolwyd y breuddwydion. Rhoddwyd heibio'r cynllun i greu 'Porth Dinorben' i allforio'r llechi erbyn 1872 gan ddefnyddio troliau i gario'r cerrig i Borth Eilian. 

Darganfuwyd gwythien o gopr yn yr un flwyddyn ac ym 1873 cychwynwyd ar gloddio lefel arall. Erbyn hyn daeth y gwerthu cyfranddaliadau i ben. Gofidid hefyd nad oedd lle cyfaddas i adeiladu siediau a pheiriannau i drin y llechfaen. Hyd at Fehefin 1873 cynhyrchwyd:

 1,940 o lechi o'r ansawdd gorau, 480 o lechi ail ddosbarth, 2,700 o gerrig mwsog

Erbyn Mehefin 1875 roedd y banc yn gwasgu am arian ac o weld y sefyllfa yn ddu cyhoeddodd y banc y dylid dirwyn y cwmni i ben. Gyda rhyw ychydig o ffydd yn aros caniatawyd i'r cyfarwyddwyr fenthyca £3,000. Gwastraff arian llwyr oedd hyn oblegid daeth yr holl weithio i ben ym mis Mehefin 1877 a dirwynwyd y cwmni i ben ym mis Awst 1878.