Diwydiant

Dathliadau ac Ymwelwyr.

Mae'n debyg mai'r chwarelwyr oedd rhai o'r atyniadau twristaidd cyntaf a grewyd. Yn wir, erbyn 1910 roedd siop gwerthu cofroddion yn bod wrth y fynedfa i Chwarel y Penrhyn. Deuai ymwelwyr o bob gradd i weld rhyfeddodau'r cloddio a phan ddeuai ymwelydd brenhinol, nid o bwys o ba wlad, neu ar ba achlysur pwysig i'w ddathlu, un ffurf o ddatgan croeso'r ardal oedd drwy danio `cerrig canan' neu `graig ganan'. Cofier, nid arferiad yn unigryw i ardaloedd y chwareli oedd hyn, oherwydd ceir son amdano mewn ardaloedd diwydiannol eraill yn ogystal.  Ceir enghreifftiau o hyn yn niwydiant copr Mynydd Parys. Cofier, roeddynt yn nodweddion ar lefel Ewropeaidd hefyd. Mae'r arferiad yn mynd yn ôl i ganol y ddeunawfed ganrif o leiaf yng Nghymru.

Yng Ngwynedd i fyny hyd Ragfyr 2001 fe lwyddwyd i gofnodi 235 o safleoedd gyda '6,157 o dyllau tanio ynddynt.

Paratoid y cerrig canan drwy dyllu i garreg neu graig ar safle glir. Byddai'r tyllau ar gyfartaledd tua 125 mm o ddyfnder a rhwng 25 mm a 32 mm o ddiamedr. Cysylltid y tyllau o un i un yn y cyfnod cynnar gyda saim gwydd a chyn dyfeisio y ffiws ddiogel defnyddid plufyn gwydd. Yn ddiweddarach, fe gysylltid y tyllau gyda rhigol fas a fyddai'n cychwyn o'r twll tanio cyntaf. Llenwid y tyllau wedyn i oddeutu traean o'u dyfnder efo tua 57 gm o bowdwr du, a defnyddiwyd powdwr yn y rhigolau er mwyn cysylltu'r a'r tyllau.

Nid oes prinder engrheifftiau o gerrig canan yn cael eu tanio. Er enghraifft, taniwyd rhai gydag arddeliad ym 1859, pan ddaeth y Frenhines Victoria i Gastell Penrhyn, y Frenhines Elizabeth o Roumania ar ymweliad ym 1890, a thrachefn pan dalodd y Tywysog Albert Edward a'i deulu ymweliad âg Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon ym 1894 a pheri'r sbloet frenhinol fwyaf a welwyd yn y cylch na chynt na chwedyn.

 Daeth George William Duff Assheton-Smith aer y Faenol i'w oed ym 1869 a mawr fu'r dathlu. Taniwyd cerrig canan wrth gwrs ond trodd y dathliadau yn y Gaerwen Sir Fôn yn chwerw pan laddwyd un o'r chwarelwyr.