Diwydiant

Perchnogion Chwareli Llechi - Masnachwyr Cymraeg a Saesneg 

Saeson o Loegr

Ganwyd William Turner (1766-1853) yn Seathwaite, Sir Gaerhirfryn yn fab i wr oedd yn dal les ar chwareli llechi yn y cylch. Ym 1800 fe ymunodd efo dau bartner, William a Thomas Casson o Swydd Cumberland. (Byddai Thomas yn dod yn daid i sefydlydd Banc Cassons maes o law.) Trigai Turner ym Mhlas Brereton, Caernarfon, a George a William Casson, meibion Thomas ym Mlaenyddol, Llan Ffestiniog. Daeth Hugh Jones, bancer o Ddolgellau i mewn atynt fel partner hefyd, ac adnabyddid y cwmni fel y 'William Turner & Company' ac yna y 'Diphwys Casson Slate Company.' Dyma ran o'r datblygiad enfawr welwyd ym Mlaenau Ffestiniog hyd 1881 pan gynyddodd nifer y chwareli i saith ar hugain. (Diddorol hefyd yw sylwi fod William Turner a Hugh Jones wedi ymuno efo Thomas Assheton Smith a Thomas Wright fel partneriaid i redeg Chwarel Dinorwig. Bu Turner yn gyfrifol am redeg rhestr hir iawn o chwareli.

Arloeswr pwysig arall yn niwydiant chwareli Ffestiniog oedd Samuel Holland yr ieuengaf, (1803-1892), llun ar y dde. Roedd ei dad, Samuel Holland yr hynaf (1768-1851) efo'i fysedd yn y diwydiannau plwm, copr a llechi yng Ngogledd Cymru ac yn amlwg gyda masnachu llechi Chwarel Penrhyn yn nechrau'r 19G.  Addysgwyd Samuel y mab yn Lloegr a'r Almaen cyn ymuno gyda chwmni ei dad yn Lerpwl fel bachgen swyddfa. Yn ddeunaw oed, anfonodd ei dad amdano i Ffestiniog i ofalu am chwarel Rhiwbryfdir. Daeth yn ffigwr blaenllaw drwy'r sir. Ei syniad ef oedd cynllunio rheilffordd o'r Blaenau i Borthmadog, a sefydlodd Fanc Cynilo yn y Port ym 1845. Bu'n gyfrifol am sefydlu Clybiau Llyfrau, ac ysgolion elfennol heb son am Ysgol Doctor Williams i Ferched yn Nolgellau ym 1875. Etholwyd ef yn Uchel Siryf ym 1862 a chynrychiolodd y sir fel aelod seneddol Rhyddfrydol o 1870 hyd 1885. Ar ben hyn, roedd ganddo ddiddordeb mawr mewn ffermio a chadwai rhwng mil a hanner a dwy fil o ddefaid ar y mynydd ger Chwarel Rhiwbryfdir. Ffynnai'r fferm a'r chwarel. Yn wir, mor gynnar a 1852 roedd wedi gosod golau nwy yn yr agorfeydd dan ddaear ac wedi cynllunio periannau i drin llechi. Roedd Elizabeth Gaskell, y nofelydd Fictoraidd yn gyfnither iddo hefyd.

Trydydd mab John Greaves, Crynwr a banciwr o Radford, Swydd Warwick oedd John Whitehead Greaves (1807-80). Penderfynodd ymfudo am Ganada o borthladd Caernarfon tua 1830, ond ail feddyliodd a ffurfio partneriaeth gydag Edwin Shelton o Grimley, Swydd Gaerwrangon a chymryd Chwarel Glynrhonwy, Llanberis ar lês. Dechreuwyd gweithio'r chwarel yma ym 1804, ac roedd John Roberts, y lesdddeiliad blaenorol wedi mynd yn fethdalwr i'r swm o ddeng mil ar hugain o bunnoedd. Daliai Roberts lês hefyd gan yr Arglwydd Newborough ar Chwarel Bowydd ym Mlaenau Ffestiniog. Aeth Shelton yn gyfrifol am weithio Glynrhonwy a Greaves am Bowydd. Cyfnod o dwf masnachol anhygoel oedd y 1830'au, yn ddegawd a welodd sefydlu'r North and South Wales Bank ym 1836, (ac a brynwyd gan Fanc y Midland ym 1908) adeiladu'r rheilffordd o'r Blaenau i Borthmadog. Yn wir, bu Greaves yn drysorydd i'r cwmni o 1843-47 ac yn gadeirydd o 1850-57. Crewyd masnach eang i lechi Cymru hefyd yn dilyn Tân Mawr Hamburg ym 1842.

Sylweddolodd Greaves yn fuan fod digon o lechi dan dir Llechwedd y cyd, tir oedd yn gwahanu Chwareli Bowydd a Foty oddi wrth Chwarel Rhiwbryfdir. Penderfynodd ffurfio partneriaeth gyda'r ail Arglwydd Newborough a William Edward Oakeley. Ond bu ond y dim i'r chwilio am y llechen ddifetha Greaves yn ariannol cyn taro ar wythien Yr Hen Lygad ym 1849. Fel yn hanes Holland, dyfeisiodd Greaves beiriannau, ac ym 1851, llwyddodd i ddwyn llechi'r Llechwedd i sylw mawr wrth ennill Medal Dosbarth 1 yn Arddangosfa Fawr y Palas Grisial ym 1851. Dechreuodd y llyfrau archebion lenwi a llenwi a chafodd gytundeb am lechi i ail doi Palas Kensington. Enillwyd medal arall yn Arddangosfa Llundain ym 1862 ac yn Arddangosfa Paris ym 1867. Ehangodd Greaves ei fusnes hefyd i adeiladu llongau ym Mhorthmadog. Bu Shelton ei bartner farw ym 1848, ond daliodd Greaves i weithio Glynrhonwy hyd 1862, er na roddodd y lês i fyny hyd 1873.

Ganwyd John Ernest Greaves (1847-1945) yn Nhan-yr-allt,Tremadog er iddo dreulio llawer o'i blentyndod yn Llechwedd. Derbyniodd ei addysg mewn ysgolion yn Swydd Warwick, Caeredin a Swydd Dorset cyn mynd i Rydychen. Pan adawodd yno ym 1870 gosodd ei dad ef, John Whitehead Greaves yn reolwr ar y Llechwedd ac i fyw ar y safle ym Mhlas Weunydd. Ym 1874, roedd yn un o sylfaenwyr Cyfrinfa Madoc, Rhif 1509 o'r Seiri Rhyddion. Bum mlynedd yn ddiweddarach fe briododd Marianne Rigby, wyres Samuel Darbyshire, perchennog chwareli gwenithfaen Penmaenmawr. Gyda'i fusnesau yn tyfu a'i gyfoeth yn chwyddo dechreuodd brynu eiddo yn Sir Feirionnydd a Sir Gaernarfon.. Apwyntiwyd ef yn ynad heddwch, Uchel Siryf a Dirprwy raglaw Meirionnydd ym 1884, Uchel Siryf Sir Gaernarfon ym 1885, ac yn ystus heddwch ac Arglwydd raglaw'r Sir ym 1886. Gyda chymaint o alwadau, penderfynodd ym 1885 i apwyntio ei frawd, Richard Methuen Greaves yn rheolwr cyffredinol ond aros yn gadeirydd y sindicet. Cadeiriodd Llys Chwarter Sir Gaernarfon o 1890 hyd 1929 ac chodwyd ef i gadair y Cyngor Sir ym 1906.

Ffurfiodd y tri brawd, J.E. Greaves, R.M. Greaves ac Edward Seymour Greaves ynghyd a'u gwragedd gwmni cyfyngedig ym 1900. O ennill medal aur yn Ffair y Byd ym Muenos Aires ym 1910, llifodd archebion sylweddol i mewn o Dde America. Penderfynwyd ar gynnig y swydd o reolwr cyffredinol a pheiriannydd i Martyn Williams-Ellis (1885-1968), wyr i J.W.Greaves. Rhwystrodd y Rhyfel Mawr ef rhag cychwyn ar y gwaith hyd 1918, pan benderfynodd ar bolisi o foderneiddio a mecaneiddio a weddnewidiodd dyfodol Chwarel Llechwedd. Penderfynodd y cwmni brynu hawliau pori Tanybwch a Glynllifon ar y tir ym 1931. Ni lwyddwyd yn hyn o beth hyd 1936 pan ddechreuwyd difrigo'r gwaith i allu cloddio'r pileri llechfaen gorau oedd wedi eu gadael i ddal y to i fyny ers oes Fictoria. Roedd Llechwedd yn brysur ddod yn weithle effeithiol a llawn potensial.

Daeth George Whitehead Greaves (1889-1953) yn gadeirydd ym 1945 ond ar ôl ei farwolaeth yn Affrica yn ystod terfysgoedd y Mau Mau, penodwyd Martyn Williams-Ellis yn Rheolwr Gyfarwyddwr a Chadeirydd.    Datblygwyd cynllun difrigo ganddo ym 1931 er lles y chwarel. Dilynwyd ef fel Rheolwr Gyfarwyddwr gan ei fab John Williams-Ellis (g.1923).  Fel ag y nodwyd eisioes, mae Chwarel  Llechwedd dan Grwp Cwmnïau Greaves yn fusnes llewyrchus wedi ei gerio i fyd diwydiant a thwristiaeth.

Cyfleustra gwleidyddol Syr Haydn 

Un o aelodau seneddol rhyddfrydol Cymru a ddaliodd y swydd ymysg yr hwyaf ar ôl David Lloyd George oedd Syr Henry Haydn Jones, (1863-1950), Pantyneuadd, Tywyn a lanwodd sedd Meirionnydd o 1910 hyd ei ymddeoliad ym 1945. Yn fab i'r cyfansoddwr J.D. Jones (1827-70), fe'i magwyd ef yn Rhuthun lle'r oedd y tad wedi sefydlu academi breifat (a thu hwnt o Seisnig), Clwyd Bank. Addysgwyd ef yn Nhywyn ac fe'i mabwysiadwyd gan ddau ewythr gan ei roi mewn busnes haearnwerthwr yn rhif 22, Stryd Fawr. Priododd ym 1903 efo Barbara, merch Lewis D. Jones, oedd yn enedigol o Dywyn ond wedi ymfudo i'r Unol daleithiau ac ennill ei fara efo'i fusnes haearnmongar ac fel perchennog chwareli yn Chicago. Ni chafodd yrfa chwyldroadol fel seneddwr, ond fe olygodd gasgliad o donau ac emynau, Cân a Moliant, ym 1910. Urddwyd ef yn farchog ym 1937.

Dyddia cloddio am lechi yng nghylch Abergynolwyn yn ôl i'r 1840'au, ond erbyn 1909 oherwydd cloddio'r cerrig gorau a diffyg buddsoddiad ariannol dros nifer o flynyddoedd roedd y diwydiant ar ei sodlau braidd. Fel aelod seneddol newydd, ceisiodd Haydn Jones gael prynwr i Chwarel Abergynolwyn ym 1910, ond heb lwyddiant. Y diwedd fu iddo ef brynu'r chwarel, y pentref a Rheilffordd Talyllyn ym 1911 am bum mil a dau gant a hanner o bunnoedd. Cyn diwedd y flwyddyn honno ffurfiwyd yr Abergynolwyn Slate and Slab Company Limited gydag yntau fel yr unig gyfarwyddwr. Prynodd y lês ar Chwarel Aberllefenni ym 1935. Newidiodd y cwmni ei enw i'r Aberllefenni Slate Quarries Limited ym 1956 ac roedd yn dal i fasnachu ym 1999. Cafwyd rhai blynyddoedd gweddol fras yn dilyn diwedd y Rhyfel Mawr mae'n wir, ond byrhoedlog fu'r llwyddiant. Syrthiodd to rhai o'r agorfeydd i mewn ym mis Rhagfyr 1939, ond heb anafu neb. Daeth cynhyrchu i ben ym 1946. Deil Rheilffordd Talyllyn, a agorwyd yn wreiddiol ym 1865, yn brysur fel atyniad twristiaeth.