Diwylliant - Bandiau Pres

Bandiau Pres.

Roedd i'r band pres le canolog ym mywyd cymdeithasol a diwylliannol y chwarelwyr, nid yn unig y trefi a'r pentrefi chwarelyddol llechi ond ym mhobman. Y band yn sicr oedd un o symbolau statws y chwarelwr. O ystyried yr ardal o'r Carneddau i'r Eifl yn unig bu bandiau yn:

Erbyn 1888 roedd bandio wedi dod yn fusnes mawr a cheid tua 40,000 ohonynt yng Ngwledydd Prydain. Erbyn y 1920'au, gostyngodd y rhif i 9,500 ac i tua 4,000 erbyn 1988.

Gwir mai aelodaeth fechan oedd i lawer ohonynt, yn amrywio o wyth i bymtheg. Ond band ydi band yn y diwedd. A lle bynnag byddai dathliad neu orymdaith, byddai'r band ar y blaen.

Mae'n ddigon sicr mai'r band cyntaf i'w sefydlu oedd Band Llanrug ym 1830, ac i Fand Deiniolen ddilyn yn fuan ar ei sodlau tua 1835. Rhaid cofio y byddai'r bandiau yn newid eu henwau hefyd. Adnabyddid Band Deiniolen wrth yr enwau, Llandinorwig, yna Ebenezer, yna Llanbabo ac yna Cynfi ar wahanol adegau. A dyna Fand Nantlle wedyn a gychwynwyd ym 1865 fel Band Penyrorsedd.

Ym mro'r chwareli y perchennog fyddai fel rheol yn gofalu am bwrcasu offerynnau. Nid anarferol ychwaith fyddai i arweinydd gael ei gyflogi gan y chwarel i hyfforddi'r chwaraewr. Yn wir, erbyn y 1890'au roedd y prif fandiau, ambell un wedi cael yr hawl i'r teitl 'Brenhinol' yn cystadlu'n llwyddiannus yng ngornestau Belle Vue, Manceinion a phrif ornestau eraill yn yr ugeinfed ganrif gan gynnwys yr Eisteddfod Genedlaethol a Phencampwriaethau Gogledd Cymru. Ar gyfer cystadleuaeth fawr nid yn unig y gelwid am gymorth hyfforddwr proffesiynol ond hefyd aelodau taledig o Loegr i'r rhengoedd. Cofio hefyd, fod llwyddiant y bandiau yn dibynnu ar lwyddiant y diwydiant llechi. Byddai bandiau yn gallu dirywio hefyd ar adegau o ddirwasgiad.

Y Bandiau Brenhinol

Daeth Band y Penrhyn yn Fand Brenhinol y Penrhyn yn dilyn ymweliad Victoria i Gastell Penrhyn ym 1862.

Gwahoddwyd Band yr Oakeley, (sefydlwyd 1865) Blaenau Ffestiniog i'r Bala ym 1889 i ganu i Victoria ar ei hymweliad hanesyddol i'r fro. Brithid rhai o siopau y Bala gydag arfbeisiau brenhinol anferthol yn fuan wedyn, a daeth y band yn Fand Brenhinol yr Oakeley. Pan aeth y band i gystadlu yn Llandudno y flwyddyn honno aeth 1,200 o gefnogwyr o'r Blaenau hefyd! Cystadleuwyd ym Melle Vue am y tro cyntaf ym 1904, ac wedi buddugoliaeth ym mhrifwyl Abertawe, 1907, fe'i cyfarchwyd fel 'The Champion Band of Wales.' Profwyd llwyddiannau tebyg gydol y 1920'au a'r 1930'au ac yn ystod Rhyfel 1939-45 fe'i gelwid yn 'Fand Hôm Giard.' Fe ail sefydlwyd yn llwyddiannus wedi'r rhyfel fodd bynnag a dychwelodd lawer o'r hen fri.

Gwahoddwyd Band Nantlle i chwarae ar fwrdd llong i ddiddanu'r Tywysog Albert Edward a rhai o'i deulu wrth iddynt hwylio heibio ar yr iot frenhinol cyn dod yn Fand Brenhinol Dyffryn Nantlle. Yn ei ddydd fe ystyrid Band Nantlle yn un o'r prif fandiau.

Yn ystod Streic Dinorwig 1885-86, bu Band Llanrug yn diddori'r streicwyr. Byth ers 1871, G.W.D. Assheton Smith oedd eu noddwr. Cawsant siwtiau newydd, capiau mawr blewog tebyg i gapiau'r Gwarchodlu Cymreig, stafell ymarfer yn iard y Gilfach Ddu yn Chwarel Dinorwig, y set gyntaf o offerynnau arian i'r ardal (gwerth £400) ac enw newydd, sef Band Arian Brenhinol Y Faenol.

Helyntion streiciau a bandiau

Ond wedi blaenori a chwarae yng ngorymdaith eu cydweithwyr at Graig yr Undeb ym 1885, cawsant orchymyn i ddod a'r cyrn yn ol i'r stafell yn y chwarel a'u gadael yno. Wrth orymdeithio'n ol yno fe'u perswadiwyd i ganu ymdeithgan neu ddwy drachefn. Cymerodd Assheton Smith y cyrn oddi arnynt am byth, a'u cyflwyno i ardal Llanberis, ond dan reolaeth y Faenol ac arweinydd o Loegr ym 1886. Yn dilyn hyn, adroddir i'r band orfod benthyca offerynnau ar gyfer cystadlu, ac er iddynt ennill, taflwyd hwy allan o'r gystadleuaeth am nad oedd y band yn defnyddio ei offerynnau ei hun.

Diwrnod mawr i'r Bandiau,  wrth gwrs, oedd Dydd Gwyl Lafur, ac nid anarferol fyddai gweld wyth o fandiau yn yr orymdaith. Cynhaliwyd Gwyl 1892 yng Nghaernarfon. Wrth gwrs, doedd gan Arglwydd Penrhyn nag E.A. Young, ddim cariad at Undebaeth, a chan mai'r Arglwydd Penrhyn oedd piau'r offerynnau, rhybuddiodd nad oedd y band i'w defnyddio. Ond am ryw reswm, Undeb y Chwarelwyr oedd piau'r drwm. Felly, fe wnaeth Band Brenhinol y Penrhyn eu pwynt yn effeithiol iawn yn erbyn ei arglwyddiaeth, trwy orymdeithio i sain drwm yn unig!

Ffynnai cryn elyniaeth rhwng y bandiau, yn enwedig yn lleol. Ni chafodd Band Llan Ffestiniog, (sef. tua 1864) erioed ddod yn frenhinol, ond rhwng 1883 a 1895 roedd wedi ennill bron i £300. Cynhelid gornestau bandiau niferus iawn yn lleol. Cafodd y band helfa fras rhwng 1884-95 wrth gystadlu ym Mhorthmadog, Abermaw, Llanberis, Dolgellau, Llanrwst, Llanfairfechan, Corwen, Rhyl, Y Bala a Chaernarfon.

Roedd balchder mawr ym myd y bandiau. Adroddir am ffurfio band Brynrefail ym 1880. Prynwyd y cyrn yn siop W. Jarret Roberts yng Nghaernarfon, a gorymdeithiwyd yn dalog efo'r cyrn dan eu cesail ar hyd Stryd Bangor at orsaf y dref. Gofynnwyd iddynt 'Band ple 'di hwn?' 'Band Brynrefail,' meddai'r dyn a gariai'r iwffoniwm, gan wybod na allai yr un aelod chwarae yr un nodyn!