Culture - Eisteddfodau 

Cychwyn y traddodiad

Ymddengys i'r eisteddfod ddod i chwarae rhan flaenllaw yn ardaloedd y chwareli hyd ail chwarter y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwir fod eisteddfod wedi ei chynnal ym Mangor ym 1790 ac yn Ninorwig ym 1802, ond ymddengys mai eithriadau oedd y rhain. Gyda'r diwydiant wedi hen sefydlu ymddengys i'r eisteddfodau cyntaf gael eu cynnal ym Methesda ym 1834, 1835 a 1838. Cynhaliwyd eisteddfod yn Ninorwig ym 1840 ac yn Llan Ffestiniog ym 1854. Cychwyn llawer o'r eisteddfodau yma oedd y capeli gyda'u 'hundebau llenyddol a cherddorol.'

Bro Ffestiniog

Cynhelid eisteddfodau achlysurol yn Ffestiniog a'r Blaenau i fyny hyd 1869. Bum mlynedd ynghynt dechreuwyd cynnal Eisteddfod flynyddol yn Chwarel Holland. Cymerodd chwareli eraill y syniad i fyny ac yn fuan wedi 1864 cynhelid eisteddfodau blynyddol yn chwareli Cwmorthin, Cwt y Bugail, Rhosydd a'r Rhiw. Dechreuwyd ar gyfres o eisteddfodau blynyddol llewyrchus yn chwarel y Llechwedd ym 1868 ac a fyddai yn cael ei chynnal yn y Neuadd Farchnad dros ddwy noson erbyn 1881 gyda J.E. Greaves yn beirniadu'r gerddi llysiau a'r gerddi blodau a Mrs Greaves yn beirniadu'r gwniadwaith a'r gwau. Cynnigid Cadair Llechwedd am awdl-bryddest gyda beirdd fel Iolo Carnarvon ac Ellis Wyn o Wyrfai yn feirniaid.

Ond pinacl yr holl weithgaredd oedd:

Eisteddfod Genedlaethol Blaenau Ffestiniog - 1898

Yn dilyn eisteddfod enfawr ym 1890 dechreuwyd mwstro am gael y Brifwyl i Flaenau Ffestiniog. Bu'r cais gyflwynwyd ym 1896 yn llwyddiannus a dechreuwyd paratoi ar gyfer 1898. Bu'r trefniadau yn ddidrafferth ond i'r gwynt chwalu'r babell pan oedd ar hanner ei chodi. Beth bynnag, yn ôl tref y cyfnod croesawyd pendefigion brenhinol Seisnig ac Almaenig i bori o ddiwylliant hen werin y graith. Elfyn y bardd lleol a enillodd y gadair, a rhoddodd y côr eisteddfod o 300 dan arweiniad Cadwaladr Roberts, arweinydd Côr Meibion y Moelwyn ac Undeb Corawl Blaenau Ffestiniog, berfformiadau cofiadwy yn y cyngherddau. Roedd yr elw clir bron yn £300 ac ni chafwyd yr un diferyn o law drwy'r wythnos! Edwinodd yr eisteddfodau lleol yn raddol yn ystod ail hanner yr ugeinfed ganrif, ac ni ddychwelodd y Brifwyl i Flaenau Ffestiniog eilwaith.

Bro Bethesda

O 1851-54, cynhaliwyd cyfres o eisteddfodau cerddorol ym Methesda sydd yn tanlinellu y brwdfrydedd corawl oedd yn y cylch. Rhwng 1863 a 1869 cyhaliwyd cyfres o eisteddfodau nodedig gyda ffigurau cenedlaethol y cyfnod fel Hwfa Môn, Tanymarian, Garmonydd, Llew Llwyfo ac ambell i artist o'r Unol Daleithiau yn cymryd rhan yn y cyngherddau. Ni fu cymaint o eisteddfota yn ystod y 1870'au ond cafwyd cyfresi o eisteddfodau sylweddol hyd at ddechrau'r ugeinfed ganrif, llawer yn ganolog ar gapel Bethesda lle'r oedd R.S. Hughes y cyfansoddwr yn organydd. Gyda dyfodiad Rhys J. Huws yn weinidog cafwyd cyfres bwysig eisteddfodau plant, gyda phobl ifanc yn rheoli'r gweithgareddau i gyd. Ail-sefydlodd Thomas Arthur Jones eisteddfod Bethesda pan ddaeth yn weinidog ar Gapel Jeriwsalem ym 1930.

Llanberis

Cynhaliwyd eisteddfodau yn Llanberis yn y 1860'au a chyfres oedd i gyrraedd pinacl ym 1879. Ar ben y cystadlu, trefnwyd i gael perfformiad o'r opera Blodwen gan Joseph Parry. Ond llai nag wythnos cyn yr wyl, cafwyd stormydd o wynt a glaw a ddinistriodd nid yn unig y pafiliwn, ond a ddifrododd y rheilffordd rhwng Caernarfon a Llanberis yn ogystal. Symudwyd yr eisteddfod fawr i Bafiliwn Caernarfon.

Corau meibion cylch Llanberis

Yma eto ffynnai corau oddi mewn i'r capeli. Côr enwog yn y 1880'au oedd Côr Meibion yr Arvonic dan arweiniad Robert Phillips. Yn dilyn eu buddugoliaeth ym Mhrifwyl Lerpwl, 1884 roeddynt yn crwydro yn arw i gyngherdda. Daliodd traddodiad y côr meibion ei dir am flynyddoedd yn dilyn y gwahoddiad i berfformio gyda'i arweinydd  John Williams, Caernarfon, yng Nghastell Windsor ar Dachwedd 24ain,  1899 o flaen y Frenhines Victoria a'i nai y Kaiser. Gan ei fod wedi mwynhau y canu gymaint, penderfynodd trefnwyr yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mangor ym 1902 ei atgoffa o'r perfformiad dair mlynedd ynghynt a gofyn am ei nawdd. Cafwyd atebion cadarnhaol gan nifer o bersonau brenhinol, ond yr un gair o'r Schloss ym Merlin.

Cystadleuodd Côr Meibion Padarn dan arweiniad M. Orwig Williams ym Mhrifwyl Bangor, 1902. Yn dilyn y Rhyfel Mawr, ffurfiwyd Côr Meibion y Comrades gan J. Brwynog Jones, 'Pencerdd Peris' ac o tua 1928-35, mawr fu'r galw am wasanaeth Côr Meibion y Snowdonia, dan arweiniad Henry J. Roberts, Harry Bach Nasareth. Fel ag yn y chwareli eraill ceid corau ym mhonciau'r chwarel. Yr enwocaf yn Chwarel Dinorwig oedd Côr Ponc y Dyffryn a hyfforddid gan T. Padarn Roberts, (1866-1943) 'Twm bach Merica' rhwng 1906 a 1914 ac a gystadleuodd ym Mhrifwyl Caernarfon, 1906.

Wedi Rhyfel Byd

Yn dilyn Rhyfel 1939-45, fe unwyd dau o gorau'r chwarel, sef Côr Ponc Awstralia a Chôr Pen Garret fel sylfaen i Gôr Meibion Dinorwig. G. Peleg Williams oedd yr arweinydd. Deuai aelodau o bob cwr o ardal y chwareli i Ddeiniolen i ymarfer. Enillwyd llawer o wobrau, ond wedi symud y man cyfarfod o Gaernarfon ym 1952 dechreuodd pethau edwino.

Côr Eryr Eryri

Mab i Griffith Owen, arweinydd band Llanrug oedd Owen Griffith, Eryr Eryri, (1839-1903.) Cerddor hunan addysgedig eto, ymunodd efo Côr y Waunfawr a'i benodi'n arweinydd ym 1866. Daeth y côr yn rhan o Undeb Dirwestwyr Eryri, ac e'i ail enwyd yn ddiweddarach yn Gôr Undebol Y Waunfawr a Llanberis.  Dechreuwyd cadw cyngherddau a chystadlu gan ddod i'r brig ym Mhrifwyl Pwllheli 1875 a Phrifwyl Penbedw, 1878.

Rhoddodd heibio i arwain corau wedyn a chanolbwyntio ar arwain cymanfaoedd canu a chyfansoddi.