Llechfaen - Ecoleg Llechi 

Yn groes i'r hyn gellid ei ddisgwyl, nodweddir ardaloedd llechi gan amrywiaeth gyfoethog ecolegol fel y mae cymaint o arolygon wedi brofi. Cyhoeddodd Cynefin Environmental Ltd., ddatganiad amgylcheddol ym 1995 ar Chwareli Rhosydd a Chonglog ym Mlaenau Ffestiniog. Defnyddiwyd methodoleg arferol Cyngor Ymgynghoriaeth Natur Adran 1 Cynefin, sef y dull safonol i ddosbarthu a mapio tir ym mhob un o wledydd Prydain. Seilir y dosbarthiad cynefinol yn benodol ar lysdyfiant, i bwrpas adnabod a chofnodi yn hytrach nag anifeiliaid, sydd yn fychain, gwibiog a symudol, ac felly yn anodd eu cofnodi fel dangoswyr. Cofnodwyd y cynefinoedd canlynol:-

Cymunedau planhigion

Cofnodwyd llysdyfiant yr ardal drwy ddilyn y dref a ddatblygwyd i'r Cyngor Cenedlaethol Dosbarthu Llysdyfiant Prydeinig o ardaloedd bychain cynrychioladol neu gwadrantau.

Adareg

Mae Cwmorthin a'r bryniau eraill yn nodedig o bwysig yn adaryddol oherwydd nifer yr adar tir uchel a welir yno.

Mathau o adar wedi eu rhestru yn fras yn ôl diddordeb

•  brân goesgoch
•  hebog glas
•  cigfran
•  llinos y mynydd
•  bwncath
•  pibydd y mawn
•  gwalch bach
•  tinwen y garn
•  clochdar yr eithin
•  pibydd y dorlan
•  trochwr / Bronwen y Dwr
•  siglen las
•  y gog
•  creyr glas
•  gwyach bach
•  hwyad ddanheddog

Ecoleg famalaidd

Mae'n debyg fod y fadfall balfol (trinitus helvetecuis) yn yr ardal yma yn ogystal a'r llyffant cyffredin (Rana temoraria). Yn gyffredinol fodd bynnag, mae'n debyg fod yr ardal braidd yn rhy oer ac heb ddigon o haul i fertebratiaid ecothermig fel ymlugiaid ffynnu ynddi. Mae prinder grug (Calluna vulgaris) ac (Erica spp) hefyd yn milwriaethu yn erbyn presenoldeb gwiberod (Vipera beris). Ond mae'n ddigon tebygol bod nadroedd brith (Natrix natrix) a nadroedd defaid (Anguis fragilis) i'w gweld yn enwedig ger adfeilion adeiladau.

Oherwydd absenoldeb llwyr o goed a gwrychoedd, (ond am y rhain sy'n berthnasol i'r adfeilion, ac a gyfeirir atynt isod) yn milwriaethu yn erbyn bodolaeth ystlumod, ond am yr ystlum bach (Pipistrellus pipstrellus), sydd yn byw yma mae'n debyg. Ond a siarad yn gyffredinol, mae'r hinsawdd noeth yn anffafriol i famaliaid bychain. Ar ben hyn mae'r tir yn llawer rhy wlyb gydol y flwyddyn ar gyfer draenogod (Euinaceus europea), tyrchod (Talpa europea) a chwningod (Oryctolagus cuniculus). Yr unig famal niferus yw llygoden y maes (Microtus afratis) ac efallai hefyd y llygoden goch fach (Sorex Minutus) a'r llygoden goch S. araneus). Fodd bynnag mae prinder grug yn golygu nad oes cynefin delfrydol yma ar eu cyfer.

Gallasai nant Conglog sy'n llifo i Lyn Cwmorthin fod yn gynefin i lygoden goch y dwr (neomus fodiens) ond gan nad oes dim gorchudd yma prin y gwelir mamaliaid mwy. Nid yw'r wenci (Mustela nuralis) na'r ffwlbart (Mustela putorius) yn debygol i'w gweld oherwydd uchder y fan a'r prinder coed.

Plas Cwmorthin ac adeiladau eraill

Gwelir nifer o adeiladau yn y cwm ac yng nghyffiniau Chwarel Rhosydd. Adfail di-do yw Plas Cwmorthin i bob pwrpas, er hyn gallai fod yn fan cysgodi i nifer o fathau o ystlumod. Gwelir tua dau ddwsin o goed dail llydan aeddfed a bythwyrdd yn ei gyffiniau, gan gynnwys llarwydden (Larix decidua), pinwydden Albanaidd (Pinus sylvestris), onnen (Fraxinus excelsor), sycamorwydden (Acer pesudoplatanus) a ffawydden (Fagus sylvatica). Gwelir coed hefyd wrth ddau safle arall gyda choed yn eu cyffiniau, ym mhen de-ddwyreiniol Llyn Cwmorthin ac wrth Gapel Rhosydd. Ond dim ond y safle blaenorol sy'n debygol o gynnal unrhyw gynefin sylfaenol gan mai dwy goeden binwydd yn unig sydd ar safle'r capel.

Mae safle Plas Cwmorthin, i bob pwrpas, yn hafan, yn ynys o gysgod mewn ardal sydd yn gyffredinol yn hynod ddigroeso i fertebriaid yn gyffredinol. Mae ystlumod gwledydd Prydain, arwahan i'r ystlum bach, i gyd angen coed ac mae'n ddigon posibl fod amgylchiadau Plas Cwmorthin yn ddigon i ddenu o leiaf ddau fath. Ar ben hyn, gallai safleoedd o'r fath, gyda gyda chysgod coed weithredu fel ynysoedd i rywogaethau o famaliaid nas gwelir mewn rhannau arall o'r ardal. Gallai'r  llygoden goch (Clethrionomys glareolus) a llygoden y maes (Apodemus sylvaticus) fyw yno. Ac yn wir, gallai mamaliaid mwy a gyfeiriwyd atynt eisioes gael hafan yno hefyd. Rhyw dro yn y gorffennol, byddai pob ardal lle trigai pobl wedi cynnal llygod bach (Mus domesticus) a llygod mawr (Rattus norvegicus), ond byddai'r rhain fwy na thebyg wedi darfod o'r tir gyda enciliad pobl oedd yn byw yn yr ardal. Yn ogystal a bod yn gynefin anarferol o goediog i rai rhywogaethau mamalaidd, mae Plas Cwmorthin hefyd yn ynys gynefinol mewn tir glas anial i nifer o rywogaethau o adar.

Yr ucheldir, gan gynnwys Chwarel Rhosydd

Yn gyffredinol mae moelni y tir glas asidig, gwlyb a thir pori defaid yr hen chwarel a'r adeiladau yng Nghonglog a Rhosydd yn golygu na ddarganfyddir ond ychydig o rywogaethau di-adarol a ganfyddir. Bydd y llwynog (Vulpes vulpes) a'r carlwm (Mustela erminea) fodd bynnag yn hela yn wastad ar y tir uchel. Ac mae'r tiroedd yma oddi mewn i'r ffiniau Cymreig lle mae posibilrwydd o weld y bele prin (Martes martes). Mae hefyd yn ddigon posibl y gallai'r hen adeiladau fod yn fannau cysgodi i fwy nag un rhywogaeth o ystlum, er fod hyn efallai yn anhebygol o gofio am y prinder coed, yr uchder a nodweddion hinsoddol yr ucheldir yma.

Ecoleg invertebrat

Cwmorthin

Mae'r lôn drol o ben de-orllewinol Llyn Cwmorthin yn mynd heibio ardal frithweithiol o brysgyll gwlyb a thir glas asidig, gan dorri drwy ddarn sylweddol o laid 520m cyn y glwyd gadwyn. Mae'r tir lleidiog yma, er ymhell o fod yn gysefin oherwydd aflonyddiad gan bori trwm defaid, yn debyg o fod yn un o'r mathau pwysig o ran cynefinoedd ffawna di-asgwrn cefn. Gwelir ardal debyg, ond mwy anial os rhywbeth, yn nyffryn lleidiog Llyn Pencraig, Caernarfon (NGR SH775585) - 295m AOD, sydd gerllaw  hen weithfeydd plwm a arolygwyd gan yr NCC ym 1988 fel rhan o'r Arolwg o Fawndir Invertebrat Corsdir Cymru. Cyhoeddwyd y canlyniadau hyn yn ddiweddar (Holmes et Al., 1995). Er, yn gyffredinol, fod diddordeb yr infertebriaid yn yr ardal astudio yma yn gyfyngedig, gallai rhai rhywogaethau prin cenedlaethol fod yng nghynefin lleidiog Chwarel Rhosydd. Ystyrir fod digonedd o J. sursumflexus ym mawndir Cymru a gallai bodolaeth hesg gylfinfain ar y ffindir gorllewinol roi cynhaliaeth i boblogaeth o S. litoralis.

O ran niferoedd, pryfaid (Diptera) yw'r gyfran fwyaf o infertebratiaid ddaw allan o gorsydd a siglennydd. Ac am fod eu larfau yn dueddol i ddisychiad ceir digonedd o Bry'r Teiliwr (Tipulidae) yma.  Ar adeg yr ymweliad, gwelwyd nifer fawr o'r rhain yn dod allan o'r llaid, y prysgyll gwlyb a'r cynefinoedd tir glas asidig. Gall adar pryfysol golfanaidd fel pibydd y waun (Anthus pratensis) a chlochdar yr eithin (Saxicola ruberta) ddibynnu yn drwm iawn ar y pryfaid teiliwr o dir corsog asidig uchel. Gellir cysylltu  presenoldeb amlwg yr hebog glas (Falco peregrinus) yn yr ardal dan sylw, oherwydd bod adar pryfysol, fel pibydd y waun a chlochdar yr eithin, yn bwydo ar y digonedd o bry'r teiliwr sydd yn y tir gwlyb ger Llyn Cwmorthin.

Gweithfeydd Conglog a Rhosydd.

Tir pori glas asidig yw mwyafrif tir yr ardal dan sylw yma. Mae'r math yma o gynefin fwyaf eang yn ucheldir gogledd Cymru. Nid yw'r ffawna nodweddiadol infertebrataidd o fawr werth cadwriaethol. Ond y mae darn sylweddol o brysgyll sych anhygyrch sydd yn cael ei bori'n ysgafn ar y creigiau naturiol i'r dwyrain o Chwarel Rhosydd. Oherwydd prinder y math yma o dir yng ngogledd Cymru gall hwn fod o bwys. Cysylltir llawer o rywogaethau infertebrataidd gyda grug neu rostir canopi cauedig, nag a welir mewn cynefinoedd lle mae grug wedi ei ddisodli gan dir glas.

Twll East a Twll West

Oherwydd tywydd anffafriol yn ystod yr ymweliad, ni astudiwyd ond y tir gwlyb helaeth i'r gogledd a'r dwyrain o'r tyllau. Ystyrir y tir gwlyb yma o bwysigrwydd cyffelyb i'r corsydd o gwmpas Llyn Cwmorthin.