Technegau yn y Chwareli - Gweithio'r Llechfaen

(Mae'n bwysig cofio fod gan bob ardal chwarelyddol ei thermau ei hun. Termau Llanberis a ddefnyddiwyd yn bennaf yma. Ond roedd termau cyfoethog ym mhob ardal.)

Mae rhaid bwrw golwg dros y fargen cyn ei llnau, i wneud yn siwr nad oedd crib yn hongian ac allasai fod yn beryglus i weithio oddi tani. Yna rhaid oedd dragio, sef defnyddio'r cyn brashollt y morthwyl dragio, (morthwyl tri phwys) i frashollti'r plygion a'u  pileru i led rhwng 30cm a 60cm. Llwythid y pileri wedyn yn slediad a defnyddid yr injian stem i'w tynnu i'r wal. Cwt efo wyneb agored wedi ei adeiladu a ragiau a'i doi efo crawiau mawr. Erbyn heddiw mae siediau hollti yn bod, a golyga gwal yn y sied lecyn 90cm neu 105cm lle gweithia'r holltwr a'r naddwr. Mae lli gron yn y sied i lifio'r crawiau mawr i fesur a gwneud y clytiau yn barod i'w hollti yn grawiau tenau.

Yr oedd y cam yma yn gofyn am grefft arbennig iawn. Eisteddai'r holltwr ar foncyff pren, sef blocyn hollti neu flocyn tin, gyda'i goesau wedi eu croesi a'r clwt yn gorffwys ar ei lin chwith. Ei arfau yw dau neu dri cyn manhollt a gordd fechan o dderw Affrig. Trwch y cerrig gorau yw chwe charreg i 2cm. Gosodir y crawiau ar ar garreg wastad, y garreg bentwr, yn barod i'w naddu. Fel rheol, gwaith y jermon fyddai hyn.

Yna, gesyd y naddwr y grawen denau (tew wyth) ar lafn y drafael i'w naddu i'r siap a maint petryal sydd ei angen. Torrir dwy ochr yn syth i gychwyn, a'i tharo gyda'r gyllell naddu ar y drafael rhyw dair neu bedair o weithiau nes cael yr ochr yn syth. Yna fe'i mesurir gyda'r pren mesur - darn hir o bren a hoelen ar y pen, efo stepiau bob modfedd i ddechrau, ac yna bob dwy fodfedd. Wedi marcio'r llechen fe naddir y ddwy ochr arall nes cael llechen hirsgwar o'r maint priodol. Gall naddwr profiadol wneud rhwng 500 a 600 o lechi y dydd.

Erbyn heddiw mae peiriannau i naddu gyda'r cyllyll yn cael eu troi efo trydan. Gwir y gellir naddu llawer mwy gyda'r dull yma, er bod mwy o wastraff yn cael ei gynhyrchu yn enwedig os yw'r cerrig yn drwchus a chaled.

Ym Mlaenau Ffestiniog gelwir gwythien o lechfaen yn llygad (ll.llygadau).  Roedd yn enw a roddwyd gan arloeswyr y chwarel pan agorwyd y graig gyntaf.  Hynny yw, agor `llygad' y llechfaen.  

Enwau llygadau chwareli Blaenau Ffestinog

Haen denau o graig yw gwythien a cheir amryw ohonynt mewn gwely neu dew o lechfaen. Mae trwch yr Hen Lygad yn un o chwareli Ffestiniog yn 70 llath gyda 27ain o wythiennau.

Tewiau a Gwythiennau'r Hen Lygad

Y ffordd draddodiadol o Gyfrif llechi:

Maint Llechi

Credir mai'r Cyrnol Hugh Warburton o Winnington, Sir Gaer a chyd berchennog stad y Penrhyn yn ystod hanner cyntaf y ddeunawfed ganrif a fathodd o leiaf rai o'r enwau mawrygus ar y gwahanol meintiau o llechi. Fel Canghellor a Siambrlen Siroedd Môn, Caernarfon a Meirion yr oedd yn ffigwr tra dylanwadol. Ac ym 1727, fe'i hapwyntiwyd yn Brif Feistr Taleithiol cyntaf Talaith Gogledd Cymru o Urdd y Seiri Rhyddion. Daliodd y swydd hyd 1741 pan apwyntiwyd William Vaughan, Corsygedol, un o'r `Cymmrodorion' cyntaf, a chyfaill agos i'r Morissiaid yn ei le. Ei unig ferch, a'i aeres, Ann, a briododd Richard Pennant, yr Arglwydd Penrhyn cyntaf o'r greadigaeth gyntaf ym 1765. Gwelir eu cofeb addurniedig yn eglwys Llandygai. Dyma'r enwau ar y llechi a'u maint mewn modfeddi.

Cyfrifai'r chwarelwr ei lechi wrth y 1,000, sef 1,260.

Ar ddiwedd y dydd fe gludid y llechi allan a'u gosod yn rhesi taclus yn y clwt peilio. Roeddynt yn cael eu dosbarthu wedyn nid yn unig efo'u mesur ond hefyd eu trwch.. Rhoddid y cerrig yma i fyny bob diwedd mis sef mis chwarel, oedd yn bedair wythnos union. Cyfrifid pob llechen fesul tair neu fwrw.